1393/11/26 ۱۱:۲۹
حمیدرضا آریانفر، ناظر طرح کتاب «بازار بزرگ تبریز و بازارهای پیرامونی آن در دویست سال اخیر» می‌گوید: تا به امروز درباره بازار بزرگ و تاریخی تبریز كتاب‌ها، مقالات و طرح‌هایی (كه هر یك به طور مستقل یا در فصلی به موضوع و مساله‌ای خاص در بازار تبریز اشاره دارد) به چاپ رسیده است اما جای اثری كه بازار و بازارچه‌های پیرامونی آن را در حد و اندازه واقعی آن معرفی کند، خالی بوده است.
کتاب «بازار بزرگ تبریز و بازارهای پیرامونی آن در دویست سال اخیر» به عنوان اثر شایسته تقدیر سی و دومین دوره جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران انتخاب شد. این کتاب پژوهش گروهی بنیاد ایرانشناسی است که تهیه‌کنندگان آن عبارتند از سرپرست طرح در شعبه آذربایجان شرقی: محمود رنجبر فخری، ناظر طرح: حمیدرضا آریانفر، طرح، مقدمه، بررسی و تدوین نهایی: حسن حبیبی در بخش تالیف و در بخش ترجمه کتاب «بریتانیا و انقلاب مشروطة ایران (1906 ـ 1911): سیاست خارجی، امپریالیسم و اپوزیسیون»، تألیف منصور بنکداریان، ترجمه کاظم فیروزمند، تهران: نشر نامک.
با حمیدرضا آریانفر، ناظر طرح «بازار بزرگ تبریز و بازارهای پیرامونی آن در دویست سال اخیر» درباره ویژگی‌های اثر و مشکلات این نوع پژوهش‌ها به گفت‌وگو نشسته‌ایم.
***
آقای آریانفر چه ضرورتی در تدوین كتاب «بازار بزرگ تبریز و بازارهای پیرامونی آن در دویست سال اخیر» وجود داشت که بنیاد ایرانشناسی به تحقیق و نشر آن پرداخت؟
این کتاب بخشی از طرح ملی مطالعات بازارهای ایران است كه زیر نظر دكتر حسن حبیبی، رئیس فقید بنیاد ایرانشناسی در سال 1392 به چاپ رسیده است. این كتاب تلاشی برای شناخت بازار بزرگ تبریز و آشنایی با مسائلی است كه به نحوی از انحا و تقریبا به‌طور كامل در بافت شهری و در مواردی در كل جامعه با آن‌ها روبه‌رو هستیم. از آنجایی كه محیط بازار تا حدودی قابل تهدید و بازشناسی جغرافیایی و تاریخی است، آشنایی با مسائل آن به آشنایی بیشتر با نظام جامعه شهری و در افقی دیگر با نظام جامعه كل، كمك می‌كند.
با آغاز دوران شهرنشینی با پدیده‌ای به نام بازار و با مفهوم و كاركرد آن روبه‌رو می‌شویم. مكانی كه در تمام دوره‌ها به عنوان قلب شهر از آن یاد می‌شود. بازار در فرهنگ و تمدن اسلامی به طور كلی و در تمدن و فرهنگ ایران اسلامی صرف نظر از پیشینه آن معنایی گسترده‌تر و نسبتا پیچیده‌تر به خود گرفته است به طوری كه تحولات اقتصادی، اجتماعی و سیاسی را بدون مطالعه و شناسایی ساز وكار بازار به درستی نمی‌توان تحلیل كرد. از این رو و به سبب اهمیت آن بنیاد ایرانشناسی بر آن شد تا این طرح را در ابعاد ملی و ایران فرهنگی به مرحله اجرا در آورد. در مرحله نخست به بررسی و تدوین بازار بزرگ تهران، بازارها و بازارچه‌های پیرامونی آن در دویست سال اخیر پرداخته شد و در مرحله بعد سرگذشت بازار یزد و بازارچه‌های پیرامونی آن در دویست سال اخیر به چاپ رسید. طرح بازار تبریز در ادامه طرح بازارهای ایران در سال 1389 آغاز و در سال 1392 به اتمام رسید.
این کتاب که عنوان شایسته تقدیر را در سی و دومین دوره جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران کسب کرده از چه ویژگی‌های برخوردار است؟
آن‌چه تحت عنوان ویژگی‌های كتاب بازار تبریز اشاره می‌شود در واقع ویژگی‌های بارز و خاص بازار تاریخی تبریز است كه توجه بنیاد را به این بازار و پژوهش پیرامون آن جلب کرد. تا به امروز در موضوع بازار بزرگ و تاریخی تبریز كتاب‌ها، مقالات و طرح‌هایی (كه هر یك به طور مستقل و یا در فصلی به موضوع و مساله‌ای خاص در بازار تبریز اشاره دارد) به چاپ رسیده است اما جای اثری كه بازار و بازارچه‌های پیرامونی آن را در حد و اندازه واقعی آن معرفی کند، خالی بوده است. در كتاب بازار بزرگ تبریز سعی شده از تمام زوایا و در حد توان و بضاعت به بازار به عنوان یكی از موضوعات مورد توجه در مطالعات ایرانشناسی پرداخته شود. ازاین‌رو می‌توان جامعیت این اثر و توجه به كاركردهای مختلف بازار در ذیل موضوع اصلی آن را مهم‌ترین ویژگی این كتاب دانست.
یكی از ویژگی‌های این طرح پژوهشی همكاری چندین تیم پژوهشی با تخصص‌های مختلف در تالیف كتاب است كه تحت عنوان پژوهش گروهی یاد می‌شود و در كشورمان تاكنون در مطالعات علوم انسانی كمتر به آن توجه شده و در واقع این اثر با استفاده از تجارب چندین گروه پژوهشی در كنار یكدیگر تحت مدیریت واحد به انجام رسیده است. موضوع‌های مختلفی همچون تاریخچه بازار و جغرافیای آن، تك‌نگاری‌ها و معماری بازار، نقشه‌ها و پهنه‌بندی، كاركردهای بازار، اسناد و نقشه‌های تاریخی بازار در کتاب مورد بررسی قرار گرفته و در هر یك از این موضوعات مورد اشاره از همكاری متخصصان همان حوزه استفاده شده است.
از دیگر ویژگی‌های این طرح، پژوهش در موضوعی است كه به ثبت ملی و جهانی رسیده و دارای اهمیت بین‌المللی و مورد توجه نهادهای مختلف فرهنگی است. در واقع پس از ثبت جهانی بازار بزرگ تبریز به عنوان بزرگترین سازه سرپوشیده جهان در سال 1389 و بخشی از شاهراه ابریشم اهمیت مطالعات در این حوزه را دوچندان ساخت. از این‌رو تدوین اثری با اهمیت بین‌المللی در دستور كار بخش پژوهش بنیاد به عنوان یكی از متولیان شناخت ایران و معرفی آن قرار گرفت.
از ویژگی‌های بازار تبریز به عنوان مهم‌ترین بازارهای ایران در دوره قاجاریه و به طور كلی در تاریخ معاصر ایران در كنار بازار بزرگ تهران، نقش بی‌بدیل بازاریان و در حمایت از جنبش مشروطه و رهبران آن ستارخان و باقرخان قیام كردند. در نهضت مشروطه در حالی كه تبریز همراه با تهران در مسیر آرمان مشروطه حركت می‌كرد مبارزان مشروطه بازار تبریز را به عنوان محل اصلی و استقرار مشروطه‌خواهان قرار دادند و برای رسیدن به این آرمان از جان نیز مایه گذاشتند. بازاریان تبریز در دوره پهلوی دوم و در سال 1329 نیز به حمایت از نهضت ملی شدن صنعت نفت و رهبر آن دكتر مصدق برخاستند.
از دیگر ویژگی‌های این كتاب استفاده همزمان از تمام منابع موجود شامل كتاب‌های مرتبط با موضوع طرح، مقالات، طرح‌ها، اسناد و مدارك و به كارگیری از تاریخ شفاهی در حد گسترده در تدوین اثر بوده است. ویژگی دیگر این كتاب انجام مطالعات و بررسی‌های میدانی در سطح گسترده برای مطالعه وضعیت و موقعیت كنونی بازار تبریز و مقایسه آن با اطلاعات مكتوب قدیمی به منظور تشخیص مواردی كه تداوم و استمرار كامل یا ناقص دارند، بوده است.
چه منابعی در این پژوهش به کار گرفته شده است؟
منابعی كه در این كتاب از آن استفاده شده است طیف گسترده‌ای از منابع قدیمی و جدید مكتوب شامل كتاب‌ها، مقالات، طرح‌ها، پایان‌نامه‌ها، گزارش‌ها و دیگر اسناد و مدارك موجود در موضوع بازار تبریز را در برمی‌گیرد و سعی شده است تا مطالب كتاب از مستندات كافی برخوردار باشد. در مسیر پژوهش نیز به كتابخانه‌ها، سازمان‌ها و نهادهای مختلف كه هر یك بخشی از اسناد و مدارك مكتوب بازار را در اختیار داشتند، مراجعه شد. از منابع مورد توجه در پژوهش بازارهای ایران مجموعه سفرنامه‌ها و خاطرات سیاحان و جهانگردانی است كه در دوره‌های مختلف به تبریز آمده و از بازار شهر گزارش‌هایی از خود به‌جای گذاشته‌اند.
تاریخ شفاهی و مصاحبه با متولیان امر و بازاریان قدیمی بازار یكی دیگر از منابعی بوده كه در این كتاب مورد استفاده گسترده قرار گرفته است. اگرچه با گذشت زمان و بالارفتن سن بازاریان از دقت خاطرات و نقل حوادث می‌كاهد با این حال با در كنار هم قرار دادن منابع مختلف می‌توان به تحلیل و میزان صحت و دقت خاطرات بازاریان پی برد. از این‌رو خاطرات معماران بازار همواره یكی از منابع جدی و مورد نیاز در پژوهش بازارهای ایران به شمار می‌رود.
قطعا در پژوهشی با این دامنه منابع و پژوهش‌های میدانی با دشوارهایی روبه‌رو بودید، لطفا مشکلات عمده تهیه و تدوین کتاب را شرح دهید؟
به اتمام رساندن طرح در پژوهش‌های گروهی مطالعات حوزه علوم انسانی و موفقیت در تدوین و چاپ اثر همواره یكی از دغدغه‌ها و مشكلاتی است كه مجریان طرح با آن روبه‌رو هستند؛ چراكه هماهنگی با گروه‌های مختلف و ارائه راهكارهای لازم در پژوهش بازار نیازمند مدیریت قوی است. با این حال با توجه به تجارب به دست آمده در تالیف كتاب «بازار بزرگ تهران» و «بازار یزد» و با وجود این‌كه مدیریت پژوهش در بنیاد ایرانشناسی و انجام پژوهش در شعبه بنیاد در تبریز پیگیری می‌شد، خوشبختانه این طرح در زمان مقرر به اتمام رسید و نتیجه آن در قالب كتاب حاضر منتشر شد.
ایبنا
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید