گفت‌وگو با جمال البنا، اندیشمند معاصر مصری

1393/5/20 ۱۱:۳۳

طی دست کم یک قرن اخیر جامعه فرهنگی و دانشگاهی مصر همواره عرصه‌ای برای طرح مباحث مهمی بویژه در زمینه اصلاحات دینی و مذهبی و نیز بحث سازگاری سنت و مدرنیته بوده است. سیدجمال‌الدین اسدآبادی که از بنیانگذاران آرمان جهان وطنی اسلام محسوب می‌شود به همراه شاگردان مصری خود خصوصاً شیخ محمد عبده به عنوان پدران جنبش فکری‌ای شناخته می‌شوند که با تعصب و تحجر دینی مبارزه کردند و خواهان بازاندیشی در دین با طرح مضامین

ترجمه: بنفشه غلامی / طی دست کم یک قرن اخیر جامعه فرهنگی و دانشگاهی مصر همواره عرصه‌ای برای طرح مباحث مهمی بویژه در زمینه اصلاحات دینی و مذهبی و نیز بحث سازگاری سنت و مدرنیته بوده است. سیدجمال‌الدین اسدآبادی که از بنیانگذاران آرمان جهان وطنی اسلام محسوب می‌شود به همراه شاگردان مصری خود خصوصاً شیخ محمد عبده به عنوان پدران جنبش فکری‌ای شناخته می‌شوند که با تعصب و تحجر دینی مبارزه کردند و خواهان بازاندیشی در دین با طرح مضامین

جامعه مدرن بودند. این، تفکری است که این روزها در جامعه مصر بیش از گذشته پا گرفته است. در همین زمینه گفت‌وگویی پیش‌رو  دارید که در آن‌جمال البنا برادر حسن البنا  بنیانگذار جنبش اخوان‌المسلمین دیدگاه‌های خود را درباره دین، سنت و مدرنیته بیان می‌کند.

***

 شما در سال 1946 کتابی تحت عنوان «دموکراسی جدید» نوشتید که در آن، فصلی را به بحث سازگاری دموکراسی با دین اختصاص دادید. آیا دست یافتن به چنین دموکراسی جدیدی را هنوز ممکن و مقدور می‌دانید؟

سبک و سطح دموکراسی این روزها به مراتب پایین‌تر از دموکراسی تحت نظام سیاسی دهه 1940 مصر است. من در همان کتابی که شما اشاره کردید حتی آن دموکراسی را هم نقد کرده بودم. در آن زمان خواهان یک دموکراسی جدید بودم. هر چند از آن سال‌ها در تاریخ مصر تحت عنوان «عصر لیبرال» یاد می‌شود، اما خواسته‌های من از دموکراسی بیشتر بود.

در این کتاب بخشی را هم می‌توانید درباره درک جدید از اسلام پیدا کنید. زمانی که این کتاب منتشر شد، اخوان‌المسلمین در نقطه اوج خود قرار داشت و من براحتی می‌توانستم شعارهای آن‌ها را که پایگاهشان در حلمیه نزدیک محل زندگی من بود، بشنوم. آن‌ها مرتب در بلندگوهایشان می‌گفتند: «خدا هدف ما است»، «قرآن قانون اساسی ما است»، «مرگ در راه خدا بالاترین افتخار است» و... من به آن‌ها می‌گفتم به جای این شعارها به انسان و بشریت اعتقاد داشته باشید، زیرا اگر این شعارها از مفهوم بشریت فاصله بگیرند نه‌تنها ما را به سرمنزل مقصود نمی‌رسانند که باعث دور شدن ما از مسیر صحیح می‌شوند. اما این مثل ناله کردن در بیابان و آب در هاون کوبیدن بود. اخوانی‌ها هنوز هم همان روش را ادامه می‌دهند و دموکراسی در سال‌های اخیر مصر شرایطی حتی بدتر از دهه 1940 پیدا کرده است. این تناقض و تراژدی مصر جدید است.

 شما کارهایتان را روی تحلیل جنبش‌های کارگری و در کنار آن اسلام متمرکز کرده‌اید. ارتباط این دو موضوع چیست؟

به طور عام مخاطب ادیان، طبقات فقیر و فرودست اقتصادی هستند. این را می‌توان به وضوح هم در مسیحیت و هم در اسلام مشاهده کرد. نخستین قشری که به اسلام ایمان آورد، فقرا بودند. قبایلی که بلافاصله تبدیل به پیروان پیامبر اکرم(ص) شدند، از فقیرترین قبایل مکه بودند، حال آنکه بزرگترین تجار شهر مخالف آن بودند. دین، راهی است برای آزاد شدن فقرا از آنچه آن‌ها را مقهور و منکوب می‌کند. از سوی دیگر کارگران نوعاً از طبقات فقیر هستند و اساساً به همین دلیل است که دین در میان طبقه کارگررواج بیشتری دارد.

 شما سه جلد کتاب نوشته‌اید که موضوع آن‌ها، «فقه جدید» در اسلام است. مهمترین ویژگی این فقه جدید در مصر امروز چیست؟

این مسأله‌ای بسیار بنیادین است، زیرا آنچه ما می‌خواهیم، این است که به طور مستقیم به قرآن رجوع کنیم و نه به آنچه نیاکان ما فکر می‌کردند. حکمای الازهر، اخوان‌المسلمین و کسانی مثل قرضاوی همگی همان چیزی هستند که ما سلفی می‌خوانیم، یعنی در هر چیزی به اسلاف رجوع می‌کنند. برای مثال وقتی از آن‌ها درباره چیزی می‌پرسید، جواب می‌دهند: «مالک چنین گفت» یا «ابوحنیفه چنان کرد». تکیه‌گاه اصلی آن‌ها انگار قرآن نیست، بلکه بیش از هر چیز بر صحابه و تابعین اتکا می‌کنند. این افراد مطمئناً افرادی خاص، خبره و نخبه بودند و مردان بزرگ عصر خود محسوب می‌شدند اما ما نباید خود را به آنچه آنان گفته‌اند، محدود سازیم. به این ترتیب است که می‌توانیم درک خود را جدا از تفاسیر اسلاف از قرآن داشته باشیم و به سنت اجازه ندهیم قرآن را محدود سازد. ما نمی‌توانیم بر متن‌هایی در سنت تکیه کنیم که در تضاد با قرآن هستند و آن‌ها را بپذیریم.

بین دیدگاه‌های ما با الازهر با بسیاری از متفکران مسلمان معاصر در مصر و سایر کشورها تفاوت‌هایی وجود دارد.

 نظرتان درباره مفسران و اندیشمندانی چون نصر حامد ابوزید چیست؟

به نظر من ابوزید باید از آزادی‌های لازم برای ابراز عقاید خود برخوردار می‌بود. اولیای امور نباید در آنچه او می‌گفت دخالت می‌کردند و حق نداشتند او را مجبور به طلاق دادن همسرش کنند، این شرم‌آور است. به هر حال این حرف به معنای آن نیست که من دیدگاه‌های او را کاملاً قبول دارم اما او به عنوان یک متفکر آزاد باید این حق را می‌داشت که آنچه را می‌خواهد، بگوید.

در دهه 1940 نویسنده‌ای به اسم «اسماعیل ادهم» کتابی با عنوان «چرا ملحد هستم» نوشت، هیچ کس  به دولت نگفت که باید زندانی شود و به دادگاه برود. فقط نویسنده دیگری در جواب او کتابی با عنوان «چرا مسلمان هستم» نوشت و ماجرا تمام شد. این اتفاق در دهه 1940 که عصر آزادی مصر بود، روی داد.

 نظرتان در مورد فعالیت‌های سیاسی اخوان‌المسلمین چیست؟

به نظر من اخوانی‌ها اصلاً نباید وارد سیاست می‌شدند. درکی که آن‌ها از جامعه دارند، درک یک جامعه مدرن نیست. آن‌ها خواهان ایجاد کشوری با ویژگی‌های سیاسی و اجتماعی سنتی هستند.

اما این امر در جهان امروز قابل اجرا نیست، مأموریت واقعی اخوان باید در حد آموزش باشد. این برنامه‌ای بود که حسن البنا در دهه 1940 داشت و می‌خواست به مردم یاد دهد چگونه می‌توانند در زندگی روزانه خود مسلمانی خوب باشند و این خوب بودن را از فرد به خانواده و جامعه تسری دهند. این روح «اخوان» است.

آن‌ها با همین سیاست بود که موفق شدند. اما اگر بخواهند وارد سیاست شوند، همه چیز را از دست می‌دهند. این چیزی بود که حسن ترابی قصد ایجاد آن را در سودان داشت اما شکست خورد. در واقع او بود که باعث جنگ سودان شمالی و جنوبی شد.

  به موضوع وحدت جوامع مسلمان در اروپا چگونه نگاه می‌کنید؟

من فکر می‌کنم برخی از جوامع مسلمان حاضر در اروپا قدردان آزادی‌هایی که به آن‌ها داده شده است، نیستند. آزادی یک شایستگی عظیم بشری است. من در اغلب کشورهای اروپایی سخنرانی کرده‌ام، فقط تعداد کمی از زنان را دیده‌ام که در این سخنرانی‌ها حضور یابند. چه بسا مردان مسلمان اروپایی مانع حضور زنان خود در مجامع عمومی شده باشند. کسانی که این کار را انجام می‌دهند، درک درستی از اسلام ندارند.

من مطالبی در مورد اقلیت‌های مسلمان در کشورهای اروپایی نوشتم و اینکه آن‌ها چگونه می‌توانند در عین آنکه به یک همگرایی با جوامع اروپایی می‌رسند، آداب و رسوم دینی خود را نیز حفظ کنند و پوشش خود را متناسب با فضای جدید داشته باشند.

روزنامه ایران