مقاله

تا قبل از دوران قاجاریه از حرکت جمعی زنان و نقش آنها در تحولات اجتماعی ـ سیاسی اطلاعات مورد استنادی وجود ندارد. چند موردی که در کتابهای تاریخی آمده است، مربوط به نقش آنها در حمایت از سربازان در جنگ با دشمنان است. برای مثال، در جنگهای طولانی ایران و عثمانی در زمان صفویه، زنان آذربایجان لباس جنگ پوشیده و وارد میدان می‏شدند. همین که قشون عثمانی به شهر حمله می‏آوردند، زنانی که در شهر مانده بودند از بالای بام بر سر آنها آب جوش می‏ریختند (صابری شمیرانی، مشارکت سیاسی زنان در ایران).

با نگاهی به دیدگاه‌های گوناگون اهل قلم دربارۀ کتاب‌سازی و سرقت علمی/ادبی یا کتاب‌دزدی، می‌توان به برداشت‌های رنگارنگ آنان از اصطلاح کتاب‌سازی پی برد. برخی برای کتاب‌سازی مفهومی بسیار گسترده در نظر می‌گیرند که گونه‌های مختلفی از ناراستی علمی و از جمله کتاب‌دزدی را نیز در برمی‌گیرد و در مقابل برخی نیز فقط به گونه‌هایی خاص از آنچه شایستۀ عنوان «کتاب‌سازی» است توجه دارند. گروهی نیز در عمل کتاب‌سازی را برابرنهاد کتاب‌دزدی می‌گیرند. این دیدگاه‌های رنگارنگ ما را به ضرورت ارائۀ تعریفی دقیق از کتاب‌سازی و کتاب‌دزدی رهنمون می‌شود. تعریفی دانشنامه‌ای از این دو اصطلاح را می‌توان چنین بیان کرد:

در نگاه نخست، رضاخان و حکومت وی دارای دو خصوصیت بارز هستند؛ یکی «روحیه استبدادی» وی که یک نظامی خشن، فاقد علم و اندیشه، تحصیلات و خانواده است؛ چون از دوران کودکی به تهران می‌آید و در 16 سالگی در قزاقخانه مشغول به کار می‌شود و با روحیه نظامی‌گری در چنین محیطی بزرگ و تربیت شد، و دومین ویژگی «وابستگی به استعمار انگلیس» است. در حقیقت حکومت 20 ساله دیکتاتوری رضاخان برآمده از استعمار انگلیس است که از کودتای سوم اسفند 1299 از سوی انگلیسی‌ها طراحی شد و او طی این سال‌ها فقط مجری سیاست‌های این کشور بود.

تاریخ ایرانی: هوشنگ شهابی، استاد روابط بین‌الملل و تاریخ دانشگاه بوستون آمریکا، در مقاله‌ای با عنوان «امام به مثابه یک دندی؛ نمونه موسی صدر» (The Imam as Dandy: The Case of Musa Sadr) که در شماره نوامبر ۱۹۹۶ نشریه مرکز مطالعات خاورمیانه دانشگاه هاروارد «Harvard Middle Eastern and Islamic Review» منتشر شد، به واکاوی وجهۀ امام موسی صدر، رهبر ربوده شده شیعیان لبنان پرداخته است. در این مقاله که ترجمه‌اش را در «تاریخ ایرانی» می‌خوانید، شهابی می‌کوشد اسطورۀ امام موسی صدر را تفسیر کند، بدون آنکه تصویری روان‌شناختی از او ارائه دهد.

اشاره: آنچه در پی می‌آید؛ متن کامل یادداشتی است از حجت‌الاسلام والمسلمین سید علی خمینی که در پاسخ به مجموعه‌ای از پرسشهای «نسیم بیداری» درباره شادی از منظر دینی و اخلاقی، به نگارش درآمده است.

سیدمحمدتقی طباطبایی عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، طی سخنرانی خود در این مرکز که در باب مفهوم غرب‎زدگی انجام شد، به نوعی دست به سنت‎شکنی زد. همان طور که در بخش نخست این نشست آمد وی در سخنرانی خود با عنوان «درنگی بر مفهوم غرب­‎زدگی» که با تکیه بر مفهوم غرب‎زدگی آن‎گونه که در کتاب «فلسفه چیست؟» آمده‌است، به بررسی آرای دکتر رضا داوری‎اردکانی پرداخت. در ادامه بخش دوم و پایانی این نشست می‎آید.

نگاهی به مفهوم «غرب‌زدگی» در منظومۀ فکری رضا داوری اردکانی محمد تقی طباطبایی در گفت‎‏وگوهای بسیاری، به آقای دکتر داوری نقد شده است که چه طور شما که منتقد مدرنیته هستید، در مورد توسعه می‎نویسید، چه طور می‎گویید باید علوم انسانی آن قدر قوی شود که بتوانیم کار اساسی انجام بدهیم؟ و ایشان بسیار خوب به این انتقادها جواب داده است. پاسخ ایشان جدا کردن دو سطح مساله است. در واقع می‎خواهد بگوید «مفهوم غرب‎زدگی» درست فهمیده نشده است که این نقدها به آن وارد می‌شود.

از دیرباز بحث محققانه‌ای بوده که آیا دندی‌ایسم اساساً پدیده‌ای است متعلق به اروپای غربی یا جهانی. بعضی تا آنجا پیش رفته‌اند که می‌گویند پدیده‌ای مشخصاً انگلیسی است که نهایتاً چندتایی مقلد در فرانسه داشته. اگرچه راست است که رفتار خودآگاهانهٔ دندی‌گون عمدتاً در دو سوی دریای مانش باب بود، اما نمونه‌هایی نزدیک به تیپ آرمانی را در جاهایی دیگر هم می‌توان یافت. شاتوبریان میان سرخپوستان شمال آمریکا عناصری از دندی‌ایسم دید، سرخپوستانی که در زمان سفر او به آن منطقه، استعمارگران اروپایی در کار نابود کردن فرهنگشان بودند. دندی‌ایسم میان جوانان ژاپنی هم دیده شده،(۱) در محلهٔ باکونگو برازاویل در جمهوری کنگو،(۲) و البته در بوینس‌آیرس که حال و هوای عمومی‌اش بیشتر از هر شهر دیگری دندی‌ایسم را به خاطر می‌آورد.(۳) پس دندی‌ایسم پدیده‌ای جهانی است و همچنان که جسیکا فلدمن گفته، «با اینکه اصرار به محدود کردن دندی‌ایسم به زمان، مکان، یا دسته‌ای آدم‌های خاص وسوسه‌انگیز است اما خلاف روح خود دندی‌ایسم است: مغایر با زمان و مکان»، و به همین دلیل باید دریافت که «دندی‌ایسم نوعی ابراز ضدیت با ذات‌باوری است. خیلی ساده اینکه هیچ زمان، مکان، یا شکلی ذاتی و اساسی برای دندی‌ایسم وجود ندارد.»(۴)

اگر کمی دقت کنیم پرواضح است که تاکنون پدیده‌ای به قدرتمندی و توانمندی اینترنت توسط انسان خلق نشده است. پدیده‌ای که محور اصلی توسعه اطلاعات عمومی و گسترش دانش تخصصی بشر شده است و هر روز با فراگیر شدن و علاقه و نیاز فزاینده‌ای که به استفاده از آن به‌وجود آمده است به عنوان روشی مؤثر بویژه برای توسعه علمی انسان‌ها و رشد اقتصادی کشورها به‌کار گرفته می‌شود. از طرفی دیگر تأثیرات و پیامدهای مثبت و منفی اینترنت به‌عنوان یک پدیده نوین در اجتماعات انسانی در حال گسترش است و نگرانی‌ها و دلهره‌های بیشتری را برای حکومت‌ها به ویژه در جهان سوم پدید آورده است که بخشی از آنها بدرستی ابراز می‌شود و برخی از روی ناآگاهی است.

تأملی بر موانع شکل‌گیری اجتماع علمی در ایران مطالعات اجتماعی علم بیانگر آن است که علم یک پدیده انتزاعی و فردی نیست، بلکه علم و معارف علمی در کنه خود، اموری بشدت اجتماعی هستند. اجتماعی بودن علم بیانگر آن است که معارف علمی در فرایندی اجتماعی برساخته شده و به کارگرفته و متحول می‌شوند. تولید ایده‌ها و یافته‌های علمی ریشه در شرایط اجتماعی دارد که علم‌ورزی عالمان در آن رخ می‌دهد. از این منظر، صحبت از یک علم انتزاعی بیش از آن‌که بیانگر واقعیت باشد، ریشه در توهم دارد. اجتماعی بودن علم از دو منظر قابل بررسی است: در وهله اول می‌توان گفت علم به مثابه یک محصول جامعه شناختی با سایر بخش‌های جامعه مرتبط بوده و سایر بخش‌های جامعه کلان (اعم از اقتصاد، فرهنگ، سیاست و مذهب) نقشی پویا و تعاملی در تولید علمی دارد. در وهله دوم، رویکرد اجتماعی به معنای آن است که اجتماع پژوهشگران و محققان و سایر کارگزاران علمی، خود به مثابه یک جامعه و اجتماع است و تمام مختصات امر اجتماعی، بر امر علمی و کنش‌های علمی و عالمان نیز مصداق دارد. به همین دلیل سرنوشت علم در یک جامعه قابلیت تبیین جامعه شناختی و انسان‌شناختی دارد، زیرا که علم در نهایت خود نیز یک امر اجتماعی و فرهنگی است. این رویکرد می‌تواند فهم عمیقی از وضعیت علم در ایران امروز بدهد.