زرادخانه

زَرّادْخانه، مکان نگهداری اسلحه و ابزار و مهمات جنگی. 
زرادخانه در کشورهای مسلمان پیشینه‌ای دیرینه دارد. دولتهای مسلمان، به‌ویژه از برپایی حاکمیت فرمانروایان ترک‌تبار در ایران تا استقرار حکومت عثمانیان، به توسعۀ زرادخانه‌هایشان توجه زیادی داشتند. بنابر منابع اسلامی، تشکیلات اداری و دیوانی، ازجمله دیوان عَرض و یکی از دوایر آن، یعنی زرادخانه، میراث ایران ساسانی به‌شمار می‌رود. در زمان ساسانیان، «انبارگ» محل نگهداری اسلحه بوده است (کریستن‌سن، 158). در روزگار عمر ‌بن خطاب، به پیروی از شیوۀ ایرانیان، مقدمات دولت‌داری به سبک ساسانی فراهم گردید که از جملۀ آنها، تشکیل دیوان عرض و تعیین محلی مناسب برای گردآوری ادوات جنگی بود (ظهیری، 258). 
در کشورهای اسلامی در این دو دوره، زرادخانه‌ها دگرگون شدند و گسترش پیدا کردند: اول، پس از هجوم مغولان به کشورهای مسلمان و توسعۀ شیوه‌ها و ابزار جدید جنگی آنان؛ دوم، تأسیس دولتهای ممالیک و عثمانی و آشنایی آنان با شیوه‌ها و ادوات نظامی‌ای که صلیبیان و اروپاییان به‌کار می‌بردند (هامرپورگشتال، 1 /466- 468؛ محمد حسین، 261-265؛ باربارو، 82-83). 
زراد به معنی زره‌گر و زره‌ساز است (انیس، 1/ 391). در فارسی، «زره» و در عربی، «زَرَد» به معنای جبه و جوشن به کار رفته است. اسامی گوناگونی به محل ساخت و نگهداری سلاح داده‌ شده است، مانند جبه‌خانه (ابوبکر، 112)، قورخانه (ابوالفضل، 78-82)، خزائن‌السلاح، خزانه (مسبحی، 1/ 61)، بیت‌السلاح، زردخانه ( البدر ... ، 72)، بیت‌الزرد (قلقشندی، 4/ 11) و جبه‌خانه و جیباخانه (معین، 2/ 1729؛ نیز EI2, IX/609)؛ افزون‌بر این، به «سلاح‌دار»، و «جاندار» هم گفته‌اند (نک‍ : رشید‌الدین، 1/ 598؛ معین، 1/ 1211). در دورۀ مغولان، «قورخانه» جای زرادخانه را گرفت و در کنار آن «جبه‌خانه» هم مرسوم شد. «قور» و «جبه» دو واژۀ مغولی به معنای تیردان‌اند (جوینی، 3/ 24-25؛ عالم‌آرای صفوی، 383؛ ابوبکر، 494). 
زرادخانه در کنار خزاین، در مستحکم‌ترین قلعه‌ها، زیر نظر و در دایرۀ بیوتات سلطنتی و زیر فرمان یکی از نزدیک‌ترین و محرم‌ترین بزرگان به شاه اداره می‌شد و مرکز نگهداری بُرنده‌ترین سلاحها و بهترین هدایایی بود که به شاه می‌رسید و نیز مکان حفظ اشیاء گران‌قیمت و متبرک مانند زره، شمشیر و گاه خودِ پادشاهان به شمار می‌رفت (راوندی، 142؛ نیز نک‍ : معتمد خان، 272-276؛ عالم‌آرای شاه طهماسب، 143، 185؛ هامرپورگشتال، 2/ 1144، 4/ 2947). رئیس زرادخانه، شمشیردار و پرده‌دار و مأمور حفاظت از جان سلطان بود؛ چنان‌که جمال زراد به‌پاس نجات جان سلطان جلال‌الدین خوارزمشاه، به لقب «اختیارالدین» مفتخر گردید (نسوی، 113). زرادخانه‌های ایروان و تبریز در قلمرو ایران، و نیز زرادخانه‌های حلب، حماه و حمص در قلمرو ممالیک، شهرت بسیار داشتند (میرزا سمیعا، 29؛ ابن‌واصل، 79). 
در دولت ممالیک دمشق و حلب، رئیس زرادخانه یکی از 9 مقام برتر بود که باعنوان الزَرَد کاشیه، فرمانده کل سپاهیان (سلاح‌داریه)، از امین‌ترین و نزدیک‌ترین مقاماتْ نسبت به سلطان به شمار می‌آمد (مسبحی، البدر، همانجاها؛ حموی، 167؛ EI2, IX/609-610). در سلسله‌مراتب حاکم بر عثمانی، «جبه‌دار باشی» یا « سلاح‌دار آقا» در زمرۀ اهل سرای (کاخ سلطنتی)، و از نزدیک‌ترین مقامها به سلطان بود («دائرة المعارف ... »، IX/3569-3570؛ هامرپورگشتال، 4/ 2947). در یکی از آثار دورۀ صفویه، دربارۀ جایگاه رئیس زرادخانه در این دولت آمده است: «از صاحب‌جمعان (صاحب‌منصبان) عظیم‌الشأن، جباردارباشی است که کل عملۀ جباخانهْ تابینِ او ... ، و مشارالیه از جملۀ اعاظم مقربان و معتبرین درگاه پادشاهان می‌باشد» (نک‍ : میرزا سمیعا، همانجا)؛ همچنین، گفته شده، که قورچی‌باشی ازلحاظ مقام و نفوذ، پس از وزیر اعظم قرار داشته است (نک‍ : مینورسکی، 85). به اعتبار اهمیت قورخانه در دورۀ قاجاریه، ناصرالدین شاه در 1291 ق/1874 م، ریاست قورخانه و جبه‌خانه را به میرزا حسین خان مشیرالدوله واگذار، و او را به لقب سپهسالار مفتخر کرد (اعتمادالسلطنه، 3/ 1754).
شهرهایی که زرادخانه داشتند، به هنگام نیاز باید دولت مرکزی را یاری می‌دادند؛ همان‌طور که در وقت سفر جنگی سلطان جلال‌الدین خوارزمشاه به قصد گرجستان، اتابک، فرزندش سعد را با «اثواب و دواب و ملبوسات و زرادخانه» فرستاد (رشید‌الدین، 1/ 549).
گذشته از اسلحه‌های مرسوم مانند شمشیر، جوشن، تیردان، درفش و جز آنها، سلاحهای پرآوازه‌ای در بعضی از زرادخانه‌ها چون قورخانۀ مغولان وجود داشت، مثل سپر و شمشیر دمشقی و هندی و نیز اسلحه‌های شناخته‌شده‌ای مانند نفت‌انداز، چرخ‌دورانداز، ضرب‌زن، خفتان، سپر، وسایل قلعه‌گشایی، شیپور و دهل و زره‌هایی با نوارهای آهنین (نک‍ : ابن‌خلدون، 1/ 334- 339؛ ابن‌بی‌بی، 420؛ ابن‌طویر، 133-134؛ نیز نک‍ : رشید‌الدین، 2/ 1513-1515؛ بیهقی، 591-592؛ کارپن، 66-67). در جریان جنگهای صلیبی، کشورهای مسلمان با کاربرد اسلحه‌های آتشین آشنا شدند و باروت، سرب و فولاد را به زرادخانه‌های خود وارد کردند. کلاویخو به توپ و تفنگ زرادخانۀ سمرقند اشاره می‌کند (ص 285). وحید قزوینی نیز به نشر دستور شاه عباس دوم برای احداث توپ‌خانۀ اصفهان پرداخته است (ص 185-186). مسلمانان به هنگام جنگ با روم شرقی، کاربرد باروت را آموختند (لوبن، 630-633؛ مشرفه، 174-175؛ «دائرة المعارف»، V/301-303). 
در دورۀ عباسیان، زرادخانه با نام «خزاین زین»، زیر نظر «مشرف ‌الصنعة بالمخزن» در دایرۀ دیوان عرض انجام وظیفه می‌کرد (امیر علی، 409؛ نیز نک‍ : صابی، 16-17). در زمان غزنویان و سلجوقیان، زرادخانه در کنار خزاین سلطان، نقشی مهم داشت (بیهقی، 7، 28- 29؛ نظام‌الملک، 141-143). مغولان عاملی مهم در تحولات زرادخانه در کشورهای اسلامی شدند. در این زمان، قورخانه جای زرادخانه را گرفت و اصطلاحهای جنگی فراوانی مانند بیتکچی، چریک، کوتوال، تومان و جز آن وارد متون اسلامی شد (جوینی، 3/ 26-27؛ نیز نک‍ : رجب‌زاده، 310-312). 
بنابه نوشتۀ جوینی، منگوقاآن 200 فروند کشتی جنگی ساخت که در هریک از آنها، 100 جنگاور مغولی جای می‌گرفت (3/ 10). هلاگو خان برای تکمیل زرادخانه‌اش، از ختای، استادان منجنیق‌ساز و نفت‌انداز را دعوت کرد. در زمان سلطنت غازان خان، دولت‌مداران ایرانی با تمهیداتی که در تولید اسلحه به کار گرفتند، در اندک‌زمانی، چندین‌هزار پاره کمان و تیر و زره آماده کردند (رشید‌الدین، همانجا؛ نیز نک‍ : اشپولر، 408-412؛ رجب‌زاده، 254). رئیس زرادخانۀ مغول، امیر جغتای بزرگ بود. امیر تیمور اسلحه‌سازانی از عثمانی به زرادخانۀ سمرقند فرستاد، چندان‌که در حصار سمرقند بیش از 000‘1 کارگر زره و خود و تیر وکمان می‌ساختند و در غیبت امیر، هنگام یورش هفت‌ساله‌اش، بیش از 000‘ 3 زره فولادین با آستر کرباس سرخ، و شماری خود بلند و گرد و زره بلند آماده کردند (نک‍ : کلاویخو، 285، 287-290). سلاطین ممالک بحری و بری، فاطمیان، طولونیان و اخشیدیان برای نوسازی و گسترش زرادخانه‌هایشان کوشش بسیار نمودند. آنان که با «آتش یونانی» آشنایی داشتند، در ساحل نیل دارالصناعه ساختند (زیدان، 1/ 219؛ مشرفه، همانجا؛ سرور، 148-149؛ عرینی، 149؛ ابن‌طویر، 133). الملک‌المعظم شرف‌الدین عیسى ایوبی پس از شکست از سپاه صلیبی، زرادخانۀ بیت‌المقدس را که صلاح‌الدین ایوبی ساخته بود، ویران، و جنگ‌افزارهایش را منتقل کرد (ابن‌واصل، 27- 28). در مقابل، الملک‌المنصور ایوبی، زرادخانۀ حماه را ساخت که با زرادخانۀ حلب، که مثال‌زدنی بود، برابری می‌کرد (همو، 79). در زرادخانه‌های ممالیک و والیان دمشق و حلب برای تولید سلاحهای آتشین، از مواد اولیه‌ای مانند برخی از فلزات و چوبهایی استفاده می‌شد که از ایتالیا و لبنان وارد می‌کردند (محمد حسین، 263-264؛ نیز نک‍ : اوتانی، 249).
اگر ممالیک نگران هجوم صلیبیان به بیت‌المقدس بودند، عثمانی در پی فتح سرزمینهای بیشتر، و در جست‌و‌جوی دایرکردن زرادخانۀ بهتر و روزآمدتر بود («دائرة المعارف»، I/ 323-324؛ شوکت، 41-46؛ پچوی، 1/ 106-107). در قورخانۀ سلطان، دوایری گوناگون تعیین شد که در رأس هریک، مسئولی ازجمله تفنگچی، توپچی‌باشی و جز آن قرار داشت. آنان کارخانۀ توپ‌ریزی و مدرسۀ توپ‌خانه ایجاد کردند (هامرپورگشتال، 5/ 3621؛ نیز نک‍ : ووسینیچ، 31؛ شوکت، 45-46؛ «دائرةالمعارف»، IX/ 3569-3570). در 856 ق/1452 م، دولت عثمانی از اوربان که یک توپ‌ریز مجار بود، برای تکمیل توپ‌خانۀ قورخانۀ سلطان دعوت کرد. وی پذیرفت و کارخانۀ توپ‌ریزی عثمانیها را کامل کرد؛ ازجمله، توپی به نام «جهان‌نما» ساخت که 50 جفت گاو به‌زحمت آن را جا‌به‌جا می‌کردند (هامرپورگشتال، 1/ 466-467). درنهایت، مهندسان فرانسوی قورخانۀ عثمانی را تکمیل نمودند. مصالح کارخانه‌های ریخته‌گری و اسلحه‌سازی، که از اروپا آورده بودند، موجود بود و یک نفر انگلیسی تازه‌مسلمان هم توپچیها را به شیوۀ اروپاییان مشق و تعلیم می‌داد (همو، 5/3630؛ شوکت، همانجا؛ تره‌زل، 27- 28).
سلاطین مغول هند، باتوجه‌به اینکه زودتر با اروپای غربی آشنا شده بودند، راحت‌تر توانستند از دستاوردهای نظامی آنان در زرادخانه‌های خود بهره بگیرند. دو کتابچۀ اقبال‌نامه و آیین اکبری در پیوند با ترمیم و تکمیل زرادخانه و قورخانه‌های هند تدوین شده است. رئیس زرادخانه، «سرکار آتش» بود که همواره جامۀ سرخ بر تن داشت (خواندمیر، 48- 49؛ نیز نک‍ : معتمد خان، 7، 92-93). در آیین اکبری، دو فصل به «آیین قورخانه» و «آیین فیل‌خانه» اختصاص داده شده. در «آیین قورخانه» آمده است: «خانه‌آبادی ازو مایه برگیرد و سپه‌آرایی بدو سرانجام یابد» (نک‍ : ابوالفضل، 78، 85).
در افغانستان، بعد از تشکیل دولت احمد شاه دُرانی (سل‍ 1160- 1188 ق/1747-1774 م)، زرادخانه‌هایی نوین با کمک کارشناسان و استادان توپ‌ریزی هندی شکل گرفت و خیلی زود، افغانستان صاحب شماری تفنگ و 700 اشتر زنبورک‌دار شد (غبار، 358- 359؛ فیض‌محمد، 1/ 20).