برهان مآثر

بُرْهان مَآثِر، كتابی‌ دربارۀ تاریخ‌ سلاطین‌ دكن‌ به‌ زبان‌ فارسی‌، نوشتۀ سید علی بن‌ عزیزالله‌ طباطبا، مورخ‌ شیعی‌ سده‌های‌ 10 و 11ق‌ / 16 و 17م‌. نویسنده‌ پس از آنكه به‌ دستگاه‌ نظام‌ شاهیان‌ راه‌ یافت، در 1000ق‌ / 1592م به‌ امر برهان‌ نظام‌ شاه‌ دوم‌ (حك‍ 999-1003ق‌ / 1591-1595م‌)، تألیف‌ كتاب‌ برهان‌ مآثر را آغاز كرد (نك‍ : ص‌ 8، 10، 119؛ استوری‌، I(1) / 740 ؛ یزدانی‌، 4 / 552؛ طبری‌، 99) و در 1003ق‌ آن‌ را به‌ اتمام‌ رسانید (ص‌ 592؛ یزدانی‌، همانجا). 
مؤلف‌ پس‌ از یك‌ مقدمه چند صفحه‌ای‌، سلاطین‌ دكن‌ را بر اساس‌ مقر حكومتشان‌ به‌ 3 طبقه‌ تقسیم‌ كرده‌ است‌: طبقۀ اول‌ به‌ پادشاهان‌ بهمنی‌ گلبرگه‌ اختصاص‌ دارد كه‌ حكمرانی‌ آنان‌ با جلوس‌ سلطان‌ علاءالدین‌ حسن‌ شاه‌ بهمنی‌ (حك‍ 748- 759ق‌ / 1347- 1358م‌) آغاز شده‌ (ص‌ 11)، و با وفات‌ سلطان‌ فیروزشاه‌ بهمنی‌ (800 - 825ق‌ / 1398-1422م‌) خاتمه‌ یافته‌ است‌؛ طبقۀ دوم‌ دربارۀ سلاطین‌ بهمنی‌ بیدر است‌ كه‌ یك‌ قرن‌ بر این‌ سرزمین‌ حكم‌ راندند و سلطنت‌ آنان‌ با پادشاهی‌ احمد شاه‌ (حك‍ 825- 838ق‌ / 1422-1435م‌) آغاز شده‌ (ص‌ 41، 53)، و با سلطان‌ محمود شاه‌ بهمنی‌ (د 924ق‌ / 1518م‌) به‌ انجام‌ رسیده‌ است (ص‌ 134، 166)؛ طبقه سوم‌ به‌ شاخه نظام‌ شاهیان‌ در احمدنگر اختصاص‌ یافته‌، و شامل‌ احوال‌ و اوضاع‌ روزگار احمد شاه‌ بحری‌ (حك‍ 896-914ق‌ / 1491- 1508م‌) و سایر امرای‌ نظام‌ شاهیه‌ تا عصر برهان‌ نظام‌ شاه‌ دوم‌ است‌. 
طباطبا قسمتی‌ از مطالب‌ اثر خود را از تواریخ‌ معتبر سلاطین‌ هند و نیز از كتاب‌ عیون‌ التواریخ‌ و تاریخ‌ محمود شاهی‌ اقتباس‌ كرده‌ است‌ (نك‍ : ص‌ 11، 93)؛ لیكن‌ بخش‌ مهمی‌ از مندرجات‌ آن‌ مبتنی‌ بر دیده‌ها و شنیده‌های‌ خود اوست‌ و به‌ همین‌ سبب‌، از اهمیت‌ و اعتبار خاصی‌ برخوردار شده‌ است‌. 
برهان‌ مآثر گذشته‌ از آنكه‌ در تاریخ‌ بهمنیان‌ و نظام‌ شاهیان‌ هند از جمله مآخذ معتبر و مهم‌ تاریخی‌ محسوب‌ می‌شود، به‌ طور غیر مستقیم‌ از احوال‌ قطب‌ شاهیان‌، عادل‌شاهیان‌ و پادشاهان‌ گجرات‌ نیز سخن‌ رانده‌ است‌. این‌ كتاب‌ همچنین‌ حاوی‌ مطالب‌ مفیدی‌ دربارۀ جغرافیای‌ تاریخی‌ شهر احمدنگر و اوضاع‌ و احوال‌ سیاسی‌ و اجتماعی‌ نظام‌ شاهیان‌ و نیز چگونگی‌ گرایش‌ مذهبی‌ امرای‌ نظام‌ شاهیه‌ از حنفیه‌ به‌ امامیه‌ است‌. 
پس از وفات علی بن طباطبا، فرزندش ابوطالب طباطبا در 1038ق‌ / 1628م‌ به‌ تكمیل این كتاب پرداخت‌ (نك‍ : ص 632؛ استوری‌، همانجا) و نكات‌ مهمی‌ درباره اواخر عصر نظام‌ شاهیان‌ و حملۀ اكبر شاه‌ مغول‌ به‌ احمدنگر و سرانجام‌، انقراض‌ حكومت‌ نظام‌ شاهی‌ به‌ آن‌ افزود. 
اسلوب‌ نگارش‌ برهان‌ مآثر، منشیانه‌، زیبا و شیواست‌ و مؤلف‌ مطالب‌ تاریخی‌ را با اشعار نغز فارسی‌ آراسته‌ است‌. این‌ كتاب‌ در 1355ق‌ / 1936م‌ با دیباچه‌ای‌ از سیدهاشمی‌ فریدآبادی‌ در دهلی‌ به‌ چاپ‌ رسید. همچنین‌ دو خلاصه‌ از آن‌ به‌ زبان‌ انگلیسی‌ ترجمه‌ شده‌ كه‌ یكی در لندن‌ (1900م‌) و دیگری‌ در بمبئی‌ (1923م‌) انتشار یافته‌ است‌ (استوری‌، طبری‌، همانجاها). 

مآخذ

طباطبا، ابوطالب‌، تكمله‌ بر برهان‌ مآثر (نكـ: هم ، طباطبا، علی‌)؛ طباطبا، علی‌، برهان‌ مآثر، دهلی‌، 1355ق‌ / 1936م‌؛ طبری‌، محمدعلی‌، زبدۃ الاثار، تهران‌، 1372ش‌؛ یزدانی‌، عبدالحمید، «تاریخ‌»، تاریخ‌ ادبیات‌ مسلمانان‌ پاكستان‌ و هند، لاهور، 1971م‌؛ نیز:

Storey, C. A., Persian Literature, London, 1970.

مریم‌ حسن‌ دوست