دائرة المعارف بزرگ اسلامی

موضوع بندی

جستجوی الفبایی

تسعیر | احمد پاکتچی اصطلاحی در فقه اسلامی به معنای معین کردن نرخ بر کالا و الزام فروشنده به رعایت آن. بدیهی است که این تعیین نرخ باید از سوی کسی انجام گیرد که دارای اختیارات حکومتی است. تسعیر از نظر لغوی از واژه «سِعْر» به معنای قیمت و نرخ جدا شده، و به معنای تعیین نرخ است (جوهری، ابن منظور، ذیل سعر).
تسلسل |
تسلیم، تخلص... | عبدالله مسعودی آرانی تخلص چند شاعر پارسی زبان که در سده‌های 11 و 13ق / 17 و 19م، در ایران و هند می‌زیستند:
تسلی | بخش ادبیات تسلی، تخلص چند شاعر پارسی زبان ایران و هند در سده‌های 11-13ق/ 17-19م:
تسوج | محسن احمدی یا طسوج، در لغت به معنای بعضی مقادیر، برابر با 24/ 1 دانگ. این واژه معرب تسوک در زبان پهلوی است و در فارسی به صورت «تسو» به کار رفته است (مارکوارت، 74؛ مورنی، 6). جغرافی‌نویسان متقدم اسلامی این اصطلاح را معمولاً برابر ناحیه (یا رستاق) در تقسیمات ارضی سرزمین سواد به کار برده‌اند (نک‍ : ابن خردادبه، 5-6؛ ابن رس...
تسلیم، رضا دادن... | بخشعلی قنبری رضا دادن به حکم قضا، و در اصطلاح صوفیه استقبال از تقدیر با خشنودی و رضایت. تسلیم نشانۀ ثبات و استقامت بنده به هنگام نزول بلایا و عدم دگرگونی ظاهری و باطنی او، و اطاعت از اوامر و نواهی خداوند، بدون شکوه و شکایت است (جرجانی، 25؛ عبادی مروزی، 115؛ سلمی، طبقات...، 59؛ عطار، تذکرة...، 273).
تسنن |
تشبیهی کاشانی | بخش ادبیات کمال‌الدین علی‌اکبر(د1040ق/ 1630م)، از شعرای دوران صفوی. وی فرزند محمد کاشی، از بزرگان سادات کاشان بود (اخلاص، 45؛ هدایت، 65) و به پیشۀ گازری (رخت‌شویی) اشتغال داشت (گلچین معانی، 1/ 221). سال تولد او را باتوجه به تاریخ درگذشتش و طول عمر 70 ساله‌اش حدود سال 960ق/ 1553م تخمین می‌توان زد. تشبیهی در زادگاه خود پر...
تشخص | منوچهر پزشک اصطلاحـی فلسفـی، در تـوضیـح و تبیین (چگونگی) عینیت یافتن هر فرد یا شخص از موجودات جهان عینی. چنین توضیحی چگونگی رابطۀ ماهیت (کلی) را با فرد (جزئی) دربر می‌گیرد و به بیانی دیگر، چگونگی اشتراک و سهیم بودن همۀ افراد یک نوع را که می‌تواند شامل شماری بی‌نهایت از اشخاص جزئی واقعی باشد، در معنای ماهیت آن نوع که یک م...
تشبیه و تنزیه | محمدجواد شمس , بیتا ولادوست دو اصطلاح در علم کلام اسلامی، نیز از مهم‌ترین مباحث عرفانی.
تسمیه | آذرتاش آذرنوش , علی اشرف صادقی , رضوان مساح , امیر حسین ساکت , مهدی مطیع , عثمان غازی اوز گودنلی , بخش گزیدۀ منابع در لغت به معنی نام‌گذاری، نیز اصطلاحی در علوم مختلف اسلامی.
تشرف، آیین | علی بلوکباشی مجموعه‌ای از اعمال و مناسک و آیینهای نمادین رایج در جامعه‌ها، به ویژه جامعه‌های آیین‌گرای سنتی که با گذار انسان از مرحله‌ای از حیات جسمانی، یا فرهنگی و اجتماعی به مرحله‌ای دیگر همراه است.
تشبیب |
تشبیه | اصغر دادبه , بابک فرزانه در لغت به معنای مانند کردن، در اصطلاح بیان مشارکت یک یا چند چیز با یک یا چند چیز دیگر در یک یا بیش از یک صفت که به واسطۀ ابزارهایی ویژۀ دال بر معنای مشابهت صورت می‌پذیرد (جرجانی، علی، 58؛ تهانوی، 1/ 795، 796؛ نیز نک‍ : دنبالۀ مقاله). بیان و مقدار حال مشبه، امکان وجود مشبه،تزیین و تقبیح آن از اغراضی است که بلا...
تشریح | یونس کرامتی اصطلاحی در پزشکی دورۀ اسلامی که به هر دو معنی کالبدشکافی و کالبدشناسی به کار رفته است. به طور مثال در عباراتی چون فی تشریح الحیوان المیت و فی تشریح الحیوان الحی (عناوین عربی دو اثر جالینوس) مراد شکافتن کالبد حیوان بوده است؛ در حالی که در تعلیم پنجم از فن نخست کتاب اول قانون ابن سینا (با عنوان ماهیة العضو و اق...
تشکیک | امیر حسین ساکت اصطلاحی فلسفی و منطقی، به معنی اطلاقِ لفظی واحد بر چند چیز مختلف، به نحوی که آن لفظ در عینِ داشتنِ اشتراک معنایی، نه به‌طور یکسان، بلکه به درجات متفاوتی بر آن چیزها صدق کند؛ مانند زیبا و روشن. در برابر معانیِ تشکیکی، آن قبیل از معانیِ کلی قرار دارند که به نحو یکسانی بر افرادِ خود حمل می‌شوند و به آنها «متواطی...
تشیع |
تشعیر |
تشرین | حسین روح اللهی صورت متأخر نام ماهی که در گاه‌شماریهای رایج در بین‌النهرین و نواحی مجاور، مقارن با اعتدال پاییزی آغاز می‌شده است. در صورت کهن گاه‌شماری بابلی، سال در نقطـۀ اعتدال پاییـزی و با ماه تشریتو ــ مأخوذ از واژۀ آرامی شرو (شروع) به معنی آغاز کردن (لانگدون، 29؛ جودائیکا، ذیل «تشری1») ــ نو می‌شد (البته آغاز سال بابلی ...
تشریق | فرهنگ مهروش , فاطمه مجاهدی عنوانی برای روزهای 11تا13 ذیحجه. بخش مهمی از مناسک حج در همین ايام صورت می‌گیرد و بنابراین در فرهنگ اسلامی به داشتن آداب و جایگاهی ویژه ممتاز شده است. در صدر اسلام و سده‌های متقدم، هرکدام از این 3 روز نیز برای خود نامهایی ویژه داشته‌اند (نک‍ : ماوردی، 4/ 194؛ شوکانی، 5/ 82). در برخی از منابع، از اين ايام به ع...
تشهد |
تصدیر | هنگامه آشوری در علم بدیع، تکرار کلمۀ آخر بیت در اول، در حشو، یا در آخر مصراع اول همان بیت، یا در اول مصراع دوم، یا در اول بیت بعد، و در نثر، تکرار لفظ اول یک جمله (= فقرۀ نثر) در آخر آن:
تصریع | عبدالله مسعودی آرانی , هادی نظری منظم از محسنات لفظی بدیع. واژۀ تصریع ظاهراً از روی کلمۀ مصراع (لنگۀ در = نیم بیت) ساخته شده (ابن منظور، ذیل صرع) و در اصطلاح بدیع آن است که عروض (آخرین تفعلۀ مصراع اول) را در وزن و اعراب و قافیه با ضرب (آخرین تفعلۀ مصراع دوم) برابر گردانند و در کاستی و فزونی هر دو را یکسان نمایند (ابن رشیق، ٣٢٥؛ ابن ابی اصبع، ٢/ ٣...
التصریف |
تصنیف، تخلص... | اسدالله معظمی گودرزی تخلص دو شاعر پارسی‌گوی ایرانی در سده‌های 10 و 11ق/ 17 و 18م:
تصحیف | رضوان مساح , محمد نوید بازرگان خواندن یا روایت کلمه‌ای به اشتباه به علت تشابه حروف مزدوجه (مانند ب، ت، ث، ی، ن)، یا عدم تمایز در نقطه‌گذاری. «صَحَفی» و «مُصَحِّف»کسی را گویند که قرائت وی با تصحیف همراه است. یاقوت نیز تصحیف را از عیوب «منطق» دانسته، و متذکر شده است که تصحیف معمولاً در زمینه‌های تخفیف و تثقیل (نک‍ : دنبالۀ مقاله، بخش بدیع)، ...
تصنیف، اصطلاحی | علی میرانصاری اصطلاحی با کاربردهای مختلف از جمله در معنای تألیف کردن و یا اثری ادبی یا هنری که از روی ابتکار پرداخته شده باشد. تصنیف در لغت مصدر باب تفعیل از ریشۀ «ص ن ف» (نک‍ : ابن منظور؛ نیز آنندراج، 2/ 1114)، و به دو معنی آمده است: معنیِ نخست، جدا کردن یک شیء از شیء دیگر است که برخی ‌از فرهنگ‌نویسان عرب (نک‍ : ازهری،12/...
تصنیف (در موسیقی) | ساسان فاطمی در معنای کلی، اصطلاحی حاکی از فرایندِ «ساختن» و «نوشتنِ» قطعه‌های موسیقی. این اصطلاح از سده‌های 8 و 9ق/ 14 و 15م معنای خاص‌تری یافت و تا قبل از عصر قاجار، به هرگونه قطعۀ ساخته شده، در مقابل بداهه‌پردازی شده ــ چه آوازی، چه سازی، اما با فرم معین ــ اطلاق می‌شد. از عصر قاجار تا امروز نیز، تصنیف به هر قطعۀ صرفاً...
تصور و تصدیق | محمود یوسف ثانی دو اصطلاح عمده در منطق برای تقسیم دوگانۀ علم حصولی. سخن از تصور و تصدیق ریشه در آثار ارسطو و به‌ویژه 3 کتاب باری ارمینیاس (= عبارت)، تحلیلات ثانیه و نفس او دارد (نک‍ : ولفسن، 448-452). ارسطو در کتـاب عبارت، جمله را به چیزی تعریف می‌کند که مشتمل بر سلب یا ایجاب است، اما اجزاء آن ــ که اظهار یا عبارت به ‌شمار م...
تضاد | مرتضی حاج حسینی یکی از اقسام تقابلِ منطقی میان دو مفهوم یا دو قضیه.
تضایف |
تضاد | اصغر دادبه , هادی نظری منظم , عبدالرضا مدرس زاده که «طباق» و «مطابقه» نیز خوانده می‌شود، در اصطلاح بدیعیان و لغت شناسان، بر صنعتی اطلاق شده است که بر اساس آن، دو کلمۀ متضاد یا متفاوت را در یک عبارت می‌نهند. چون تقابل این دو کلمه، شکلهای گوناگونی می‌یابد، ناچار تضاد را هم به چند‌گونه تقسیم کرده‌اند. پیداست که اصل این آرایه، همانا رابطۀ متضاد میان دو کلمه است...
تصویب و تخطئه |
تصوف | غلامرضا اعوانی , احمد پاکتچی , نصرالله پورجوادی , سعید ضرابی زاده , فاطمه لاجوردی , نوشین صاحب , مسعود تاره , علیرضا باقر , حمیرا ارسنجانی , علیرضا ابراهیم , مریم فلاحتی موحد , محمدجواد شمس , غلامعلی آریا , محسن خالقی , حسین خندق آبادی , سید حسین نصر , ثریا خدامرادی , محمود رضا اسفندیار , زیلان موریس , سیگوارد فون سیکارد , حمید رضا فرزان یار , محمد کاظم یوسف پور ساحت معنوی و درونیِ اسلام که از ابتدای تاریخ آن، نخست در قالب زهد و پرهیز، سپس در چهارچوب طریقه‌های صوفیه در سرزمینهای مختلف جلوه‌گر شده، و با وجوه گوناگون تمدن اسلامی در ارتباط بوده است. در این مقاله، جنبه‌های مختلف تصوف به شرح فهرست بررسی شده است:
تضمین | جمیله اعظمیان , هادی نظری منظم اصطلاحی در علم عروض و علم بدیع.
تضمن |
تطاوین |
تضعیف |
تضعیف و تنصیف | یونس کرامتی دو برابر کردن و نصف کردن. این دو عمل گرچه حالات خاصی از ضرب (یا جمع) و تقسیم‌اند، اما ظاهراً در ادامۀ سنتی کهن که از ریاضیات مصری نشأت می‌گرفت، در آثار ریاضی دورۀ اسلامی، غالباً به عنوان دو عمل حسابی مستقل یاد شده‌اند. مصریان باستان عمل ضرب دو عدد دلخواه را با تضعیف پی‌درپی یکی از دو عامل ضرب و تنصیف عامل دیگ...
تضعیف مکعب | حسین معصومی همدانی یکی از مسائل کهن هندسی که موضوع آن یافتن ضلع مکعبی است که حجم آن دو برابر مکعب مفروضی باشد. بنابر داستانی که پلوتارک (قرن 1م) نقل کرده است، خدایان از زبان غیب‌گویی به مردم دِلُس پیام فرستادند که اگر می‌خواهند از بلا برهند، باید قربانگاهی مکعب شکل را دو برابر کنند؛ و ایشان هم حل این مسئله را از افلاطون خواستند...
تطنجیه | بخش فقه، علوم قرآنی و حدیث عنوان خطبه‌ای منسوب به حضرت علی(ع) که از حیث تاریخ اندیشه‌های غیررسمی در میان امامیه، درخور اهمیت است.
تطریب |
تطوان | پرویز امین نام شهری کهن در شمال افریقا، و اکنون نام شهر و استانی در شمال کشور مراکش.
تطهیر | محمد انصاری عنوان آیۀ 33 از سورۀ احزاب (33) که ناظر بر فضیلت اهل بیت پیامبر(ص) و تطهیر آنان است. در سراسر این آیه گروهی از نزدیکان پیامبر(ص) مخاطب قرار گرفته‌اند؛ آیه از دو بخش تشکیل شده است که هم از نظر زبانی و هم از نظر مفهومی با یکدیگر تفاوت دارند:
تطیله | محمدرضا ناجی تُطَیْله (به اسپانیایی: تودلا)، شهری در شمال اندلس و از مراکز مهم قلمرو مسلمانان در این سرزمین. تطیلۀ کنونی در 70 کیلومتری شمال غربی سَرَقُسطه (ساراگوسا)، در ساحل چپ رود اِبرو، نزدیک محل تلاقی آن با شاخابۀ کالش و میان دشتی سرسبز قرار دارد و تپه‌هایی آن را احاطه کرده است. تطیله از شهرهای ایالت ناوار است و گستر...
تعادل و تراجیح |
تعارض ادله | احمد رضوانی اصطلاحی در اصول فقه برای رابطه میان دو یا چند دلیل، که در عین دارا بودن شرایط حجیت، در مدلول تنافی دارند. این خود زمینۀ مبحثی در علم اصول فقه نیز هست که در آن به بررسی شیوه‌های گزینش مستند حکم شرعی از میان ادلۀ تعارض می‌پردازند. در شرایط تعارض، از آنجا که امکان صدور هم‌زمان احکام متنافی از سوی شارع ممتنع است،...
تعارف | احمد پاکتچی , فرهنگ مهروش مفهومی اجتماعی، به کار رفته در یکی از مشهورترین آموزه‌های قرآنی (حجرات/ 49/ 13). مطابق این آموزه، حکمت اختلاف در ایجاد ملتها و قبایل گوناگون، تعارف، یا شناخت متقابل انسانها با یکدیگر دانسته شده است.
تطیلی |
تعاویذی، محمد |

دائرة المعارف بزرگ اسلامی

ورود به سایت

ثبت نام

در جستجوی چه هستید ؟

دائرة المعارف بزرگ اسلامی

ورود به سایت

ثبت نام