اخبار

تشکیل حکومت رضاشاه به عنوان ماحصل مبارزات قدرت در دوران بحرانی مشروطه، آغازگر دوران نوینی در تاریخ سیاسی ایران بود. نطفه اولیه حکومت پهلوی و قدرت‌یابی رضاشاه با کودتای سوم اسفند 1299 شکل گرفت. در باب این کودتا و نحوه شکل‌گیری آن دیدگاه‌های متفاوتی وجود دارد. برخی آن را ماحصل برنامه‌ریزی انگلیس می‌دانند، برخی تنها به نقش زمینه‌سازی و فراهم آوردن شرایط توسط انگلیسها اشاره دارند و در دیدگاه سوم که البته گروهی اندک هستند، نقش انگلیس در این ماجرا انکار شده است. نگارنده با توجه به این دیدگاه‌ها و بر اساس مستندات تاریخی معتقد است نقش انگلیس در این ماجرا کاملاً پررنگ و حیاتی بوده است. بر این اساس، ضمن تشریح هر سه دیدگاه، به دیدگاه اصلی این نوشته یعنی نقش انگلیس در کودتا پرداخته می‌شود.

از احمدشاه قاجار به عنوان پایبندترین پادشاه قاجار و ایران به قانون، مشروطه‌خواهی و دموکراسی یاد شده است! پایبندی وی به قانون مشروطه چه از موضع ضعف ناشی از بیم دچارشدن به سرنوشت محمد علی شاه پدر بوده باشد و یا اعتقاد قلبی به قانون مشروطه و آرمانهای آن، فرصتی را فراهم آورده بود تا مگر گشایشی در کار فروبسته جامعه حاصل شود؛ اما هرج و مرجهای به‌وجود آمده و ظهور رضاخان در سحرگاه اسفند 1299 یک بار دیگر در نهایت شگفتی، متجددین و حتی برخی از افراد خوشنام آن روزگار را واداشت تا دگرباره به اراده یا اجبار و یا با ترویج اندیشه استبداد منور، رای به ترجیح امنیت بر آزادی دهند.

وقوع کودتای سوم اسفند 1299 هجری شمسی رضاخان که معلول شرایط داخلی ایران بعد از جنگ جهانی و بحران‌های پیامد آن و همین‌طور تصمیم مأموران انگلیسی برای حفظ منافع خود در ایران به‌شمار می‌رفت، سرآغاز دوره جدیدی از تاریخ تحولات ایران معاصر بوده است.

سید ضیاءالدین طباطبایی یزدی، در دوره حیات سیاسی خود به‌عنوان روزنامه‌ نگار، فعال سیاسی، عامل کودتای سوم اسفند، رئیس‌الوزرا و نماینده مجلس، فعالیت داشته است. اما او را بیشتر با عنوان عامل کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ می‌شناسند.

کودتای سوم اسفند سال 1299 ه. ش را به دلایل فراوان می‌توان یکی از رخدادهای مهم در اوایل تاریخ معاصر ایران به حساب آورد. این کودتا در حقیقت زمینه سازِ ظهور رضاخان در صحنه سیاسی ایران، بر انداختن حاکمیت نوپای مشروطهِ پارلمانی که کمتر از یک دهه از شکل‌گیری آن گذشته بود و برنامه‌ریزی در جهت استقرار حکومت مطلقه پهلوی به شمار آورد.

مروری بر دو کودتای 1299 و 1332 کودتاهای موفق در تاریخ معاصر ایران همگی برپایه سه ویژگی قرار داشته اند و این سه عنصر همواره باعث شده است تا دولتهای خارجی به مهمترین بازیگران دخیل در این کودتاها تبدیل شوند.

سید ضیاءالدین طباطبایی، در مقام روزنامه‌نگار، فعال سیاسی، رئیس‌الوزرا و نمایندۀ مجلس، در حیات سیاسی خود، فعالیت و نقش‌آفرینی کرده است، اما او را بیشتر با عنوان عامل کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ می‌شناسند. عنوانی که سال‌ها پس از مرگش، آن‌گونه که فرزندانش در دهۀ هفتاد خورشیدی در مصاحبۀ با مجلۀ «دو دنیا» گفته‌اند، برای آن‌ها دردسرساز بوده است؛ چراکه کودتا انگ انگلیسی‌ بودن بر خود داشت و سرآغاز به سلطنت رسیدن دودمان پهلوی شد. بنابراین آنچه شخصیت سید ضیاء را در دوره‌های گوناگون برای روزنامه‌نگاران و پژوهشگران حوزۀ تاریخ جذاب می‌ساخت، همانا کودتا بود.