پیچیدن نسخه‌ای برای تمام دانش‌ها

1394/11/7 ۰۸:۱۸

«آموزه دانش» در زمره دشوارترین متون فلسفی تاریخ اندیشه است. این دشواری صرفا مولود این واقعیت نیست که فیشته این اثر را در اصل به این منظور به نگارش درآورده بود که آن را در اختیار دانشجویانش بگذارد تا آنها سر‌کلاس‌هایش از زحمت یادداشت‌برداری معاف شوند و به سخنان او گوش دهند. چه، فهم مضامین این کتاب به دلیل ایجاز کلام و پیچیدگی مفاهیم و استدلال‌های مندرج در آن، اساسا تلاش و تقلایی سهمگین است. بنابراین ضمن ارجاع خواننده مشتاق‌ به برخی مقالات عالمانه و آکادمیک، برخی از تفسیرهایی را که از این کتاب به عمل آمده است

درباره «آموزه دانش»* یکی از مهم‌ترین و دشوارترین آثار یوهان گوتلیب فیشته
به بهانه زادروز فیشته ، فیلسوف ایدئالیست
ترجمه سید‌مسعود حسینی : «آموزه دانش» در زمره دشوارترین متون فلسفی تاریخ اندیشه است. این دشواری صرفا مولود این واقعیت نیست که فیشته این اثر را در اصل به این منظور به نگارش درآورده بود که آن را در اختیار دانشجویانش بگذارد تا آنها سر‌کلاس‌هایش از زحمت یادداشت‌برداری معاف شوند و به سخنان او گوش دهند. چه، فهم مضامین این کتاب به دلیل ایجاز کلام و پیچیدگی مفاهیم و استدلال‌های مندرج در آن، اساسا تلاش و تقلایی سهمگین است. بنابراین ضمن ارجاع خواننده مشتاق‌ به برخی مقالات عالمانه و آکادمیک،  برخی از تفسیرهایی را که از این کتاب به عمل آمده است، به صورتی فهرست‌وار برمی شمریم.
مفسران گوناگون آموزه دانش را به طرق گوناگونی تفسیر کرد‌ه‌اند: برخی آن را معرفت‌شناسی، نوعی انسان‌شناسی فلسفی یا علم اخلاق دانسته‌اند، حال آنکه برخی دیگر آن را توجیهی نظری برای قرارداد اجتماعی روسو، فلسفه‌ای برای تعلیم و تربیت، ساختاری مفهومی برای عرفان یا نوعی فلسفه طبیعت دانسته‌اند. آموزه دانش بی‌تردید نوعی معرفت‌شناسی است. Wissenschaftslehre  یعنی لوگوس (نظر یا آموزه) اپیستمه (علم یا دانش) از این رو، آموزه دانش نوعی معرفت‌شناسی است. با این وجود‌، این اثر را نباید به همان معنی معرفت‌شناسی قلمداد کرد؛ چرا‌که مثلا نقد عقل محض کانت را نوعی معرفت‌شناسی تلقی می‌کنیم. قصد فیشته آن نیست که دوباره همچون کانت صرفا به استنتاج استعلایی بپردازد. همچنین هدف فیشته صرفا آن نیست که شرایط امکان ابژه به وجه عام را مورد پژوهش قرار دهد. فیشته آموزه دانش را نوعی ضابطه مرتبه دوم یا نوعی متا اپیستمولوژی تلقی می‌کند، زیرا قصد او در این اثر آن است که صورت تمامی دانش‌ها را ارائه دهد. از این رو، آن را دانشِ دانش یا آموزه دانش می‌نامد.
آموزه دانش از یک طرف نوعی انسان‌شناسی فلسفی و از طرف دیگر، نوعی ایدئالیسم اخلاقی است. فیشته از دو حیث ایدئالیست است. اولا، وی از حیث معرفت‌شناختی ایدئالیست است زیرا بر این معنی تاکید می‌ورزد که «من» جهان خویش را می‌آفریند: جهان عبارت است از دانش «من»، و «نامن» به دست «من» فرانهی می‌شود. وی چه‌بسا از این حیث، ناب‌ترین ایدئالیست تاریخ فلسفه غرب باشد. با این حال، فیشته از حیث اجتماعی یا سیاسی نیز ایدئالیست است؛ «من» ایدئال یا مطلق، خواه آن را به مثابه آزادی فهم کنیم، خواه به مثابه بهبود اخلاقی بشر، به واقع ‌باید وجود داشته باشد. اما‌ باید متذکر شد ایدئالیسم معرفت‌شناختی فیشته، مطابق با اصل کانتی اولویت عقل عملی، بر ایدئالیسم اخلاقی مبتنی است، نه بالعکس. اما وقتی سراغ اخلاق فیشته می‌رویم نباید انتظار داشته باشیم فیشته فی‌الفور راهنمایی برای کنش اخلاقی به دست دهد. اخلاق او «مطابق با اصول آموزه دانش» طرح شده است و این به آن معناست که آن را باید بسی بیشتر نوعی فرااخلاق (متاِاتیک) تلقی کرد، نه نوعی اخلاق بالفعل. فیشته بر آن است که کانت در فلسفه اخلاق خویش به برخی «اصول برتر»، توجهی نکرده است؛ بنابراین خود در اخلاق خویش‌ می‌کوشد این اصول برتر را بیابد.
همچنین گفته می‌شود که فلسفه فیشته مبین توجیه نظری نظریه قرارداد اجتماعی ژان ژاک روسو است. رابطه تبادل دوجانبه‌ای که فیشته میان «من» و «نامن» برقرار می‌کند‌؛ رابطه‌ای که «من» در آن مقداری از آزادی خویشتن را رها می‌کند تا مجالی برای آزادی دیگری فراهم شود، در واقع روشی است برای تبیین فلسفی امکان نظریه قرارداد اجتماعی روسو.
از سوی دیگر، فلسفه فیشته را فلسفه‌ای برای تعلیم و تربیت دانسته‌اند. دست‌کم فیشته کجا چنین تعبیری از فلسفه خویش به دست می‌دهد. از باب مثال، وی در پانویس صفحه ٣٧٧ از آموزه دانش، به‌طور سربسته به آموزگار سوئیسی، یوهان هاینریش پستالوتسی (1827-1746) اشاره می‌کند که تاکید می‌ورزید به جای «نابود کردن قوه‌ای برای قوه‌ای دیگر»، باید کل انسان، یعنی سر و دست و دل وی را پرورش داد. فلسفه فیشته فلسفه کنشگری یا فعالیت است؛ پس عجب نیست که ایده‌آل تعلیم و تربیت در نظر وی ایدئالی باشد برای ترغیب دانشجو و دانش‌آموز به خودکوشی.
* بخشی از اثر «بنیاد آموزه فراگیر دانش» از فیشته با ترجمه سید‌مسعود حسینی که به‌زودی منتشر می‌شود.

منبع: فرهیختگان