نمایشگاه‌های استانی؛ رونق تولید کتاب، کسادی فروش

1394/11/6 ۰۷:۵۸

کمتر کسی را می‌توان یافت که ساکن پایتخت باشد، اما نداند که خیابان انقلاب و حوالی‌اش بیش از همه به چه مشهورند! بله، همان بورس کتاب که به طور حتم شما هم همزمان با خواندن این دو سطر آن را ناخودآگاه زیر لب زمزمه کرده‌اید. اغلب تهرانی‌ها می‌دانند که اگر رد پای چندان پررنگی از کتابفروشی‌ها در محل زندگی‌شان نباشد، حداقل می‌توانند دل‌شان را به این خیابان و رهگذران کتاب به دستش خوش کنند. خیابانی که در آن می‌توان هم کتاب‌هایی از روزگار دور را یافت و هم کتاب‌هایی که تنها چند روز بیشتر از انتشارشان نمی‌گذرد و حتی کتاب‌های به اصطلاح زیرزمینی

 مریم شهبازی : کمتر کسی را می‌توان یافت که ساکن پایتخت باشد، اما نداند که خیابان انقلاب و حوالی‌اش بیش از همه به چه مشهورند! بله، همان بورس کتاب که به طور حتم شما هم همزمان با خواندن این دو سطر آن را ناخودآگاه زیر لب زمزمه کرده‌اید.
اغلب تهرانی‌ها می‌دانند که اگر رد پای چندان پررنگی از کتابفروشی‌ها در محل زندگی‌شان نباشد، حداقل می‌توانند دل‌شان را به این خیابان و رهگذران کتاب به دستش خوش کنند. خیابانی که در آن می‌توان هم کتاب‌هایی از روزگار دور را یافت و هم کتاب‌هایی که تنها چند روز بیشتر از انتشارشان نمی‌گذرد و حتی کتاب‌های به اصطلاح زیرزمینی. هرچند این خیابان، امکانی است که تنها ساکنان تهران از آن برخوردار هستند. وضعیت کتابفروشی‌ها در شهرستان‌ها و  برخی مراکز استان‌های کشورمان چندان مطلوب نیست. اگر از چند شهر بزرگ همچون تبریز، مشهد، اصفهان و شیراز که بگذریم، مابقی شهرستان‌ها یا تراکم چندان قابل توجهی از کتابفروشی‌ها در آنها دیده نمی‌شود یا اگر هم باشد، تازه‌های نشر با فاصله بسیاری از بورس کتاب (خیابان انقلاب) به دست‌شان می‌رسد. تازه این در شرایطی‌ است که برخی از نقاط کشور حتی از وجود همان چند کتابفروشی انگشت‌شمار هم محروم هستند.
البته در این گزارش کاری به سیستم ناکارآمد توزیع کتاب، گردانندگان آن و مشکلاتی که از این جهت برای دیگر شهرها و شهروندان به وجود می‌آید، نداریم بلکه می‌خواهیم به سراغ نمایشگاهی برویم که سالی چند بار به میزبانی استان‌های مختلف در سراسر ایران برگزار می‌شود و ادعای متولیانش نیز رساندن یار مهربان به دست همه مردم ایران است. با وجود این درباره این نمایشگاه حرف و حدیث‌های بسیاری از سوی خود فعالان عرصه نشر شنیده می‌شود.
عده‌ای همچون برخی از ناشران معتقدند برگزاری این نمایشگاه برای آنان که گرفتار وضعیت نامطلوب اقتصادی نشر و کاهش تقاضا از سوی مردم شده‌اند، قدری امید بخش است. در عوض کتابفروشان از این مسأله گلایه دارند که متولیان با وجود آن که می‌دانند شغل آنان طی این سال‌ها با چه مشکلاتی روبه‌رو شده اما این نمایشگاه‌های استانی را برپا می‌کنند و به همین واسطه کار و بار آنان کساد شده است. گلایه دارند که مردم دیگر برای خرید سراغ آنان نمی‌روند و ترجیح می‌دهند تا برپایی نمایشگاه‌ استانی استان محل سکونت‌شان صبر کنند و با تخفیفی که در این نمایشگاه‌ها ارائه می‌شود کتاب بخرند.
به واسطه همین نظرات و برگزاری سیصدمین دوره از نمایشگاه‌های استانی کتاب به میزبانی استان خوزستان در گزارش امروز به سراغ تعدادی از کتابفروشان کشورمان، ناشران و یکی از مسئولان وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی رفتیم و این موضوع را با آنها در میان گذاشتیم که مشروح این گفت‌و‌گوها را می‌خوانید.

نمایشگاهی که بیشتر چهارشنبه بازار است
نمایشگاه های‌ استانی کتاب در حالی برگزار می‌شود که متولیان در حال برگزاری جشن سیصدمین دوره برپایی آن را به میزبانی استان خوزستان هستند. نمایشگاهی که با وجود استقبال مردم صدای گلایه برخی از کتابفروشان را درآورده است. عابس‌قدسی که مدیریت دو مرکز فرهنگی (کافه کتاب آفتاب) و (کتابفروشی آفتاب) در شهر مشهد را بر عهده دارد درباره برگزاری این نمایشگاه‌ها نظر چندان مساعدی ندارد و می‌گوید: « من هم مانند دیگر همکاران کتابفروش معتقدم که برگزاری این نمایشگاه‌ها لطمه قابل توجهی به فعالیت صنف ما می‌‌زند. این در شرایطی است که نمایشگاه‌های مذکور برخلاف گذشته حتی از سطح کیفی قابل توجهی نیز برخوردار نیستند که بگوییم اگر به کار ما لطمه می‌زند حداقل برای عرصه نشرمان و به تبع آن برای مردم خوب است. اما فارغ از این مسأله از چند ماه قبل از برگزاری نمایشگاه استانی در استان ما، مردم دیگر کتاب نمی‌خرند تا نیازهایشان را از طریق نمایشگاه مذکور و با بهره گرفتن از تخفیف‌هایی که اعمال می‌شود برطرف کنند. از زمان دولت قبل، تصمیمی مبنی عرضه کتاب‌ها با تخفیف حداقل 20 درصدی از سوی ناشران گرفته شد. البته این درصد حداقل تخفیفی بود که دولت وقت تعیین کرد که ناشران ملزم به اجرای آن هستند.»
به گفته قدسی، به واسطه الزامی که دولت وقت برای اعمال تخفیف اجباری از سوی ناشران در نظر گرفته بود، این امر منجر به دور شدن بخش قابل توجهی از ناشران بزرگ در آن زمان شده بود. وی تصریح می‌کند: «به واسطه این توفیق اجباری لطمه بسیاری به نمایشگاه‌های استانی وارد شد و این نمایشگاه‌ها از آن به بعد به چیزی شبیه یک چهارشنبه بازار فرهنگی تبدیل شدند. اتفاقی که بیشتر ظاهری فرهنگی دارد اما نفس آن با ظاهرش تفاوت بسیاری دارد. هم اکنون و در دولت جدید با وجود آن که این سیاست تغییر کرده و الزام 20 درصد برداشته شده اما آن ‌سال‌ها ضربه‌ای اساسی به این نمایشگاه‌ خورد که هنوز پابرجاست. من خودم ناشر نیز هستم و طی این سال‌ها در نمایشگاه‌ها آثار چندان قابل تأملی ندیده‌ام.»
گرچه در زمان حاضر خبری از آن تخفیف اجباری 20 درصدی نیست اما آن گونه که این کتابفروش و فعال عرصه نشر می‌گوید؛ همچنان ناشران بزرگ ارتباط پررنگی با این رویداد فرهنگی ندارند. به هر حال کتابفروشان چه بخواهند و چه نخواهند این نمایشگاه‌ها برگزار می‌شوند و برخلاف کتابفروشان، عده‌ای هم موافق برپایی آنها هستند.
این ناشر و کتابفروش ادامه می‌دهد: «به عقیده من، اگر قرار بر برپایی این نمایشگاه‌هاست، می‌توان از راهکارهایی بهره گرفت که درباره نمایشگاه کتاب تهران نیز مطرح شده است. به عنوان نمونه تلاش شود تا این نمایشگاه‌ها بیش از فروشگاه بودن به محلی برای نمایش تازه‌های نشر تبدیل شوند. اگر چنین اتفاقی رخ دهد آن وقت است که کتابفروشان می‌توانند با مراجعه به نمایشگاه‌های مذکور علاوه بر اطلاع از تازه‌های نشر دست به انتخاب میان عنوان کتاب‌های ارائه شده بزنند تا براساس تجربه مخاطب سنجی خود دست به خرید بزنند. از این طریق کتابفروش با هزینه و انرژی کمتری بهترین انتخاب‌ها را خواهد داشت.»
قدسی معتقد است که در هنگام برپایی این نمایشگاه‌های استانی، برد اصلی با ناشران است که کتاب‌های خود را به مخاطبان می‌فروشند. آن هم کتاب‌هایی که اغلب در زمره آثاری هستند که روی دست ناشران مانده‌اند. این کتابفروش از متولیان می‌خواهد که به جای برگزاری نمایشگاه‌های استانی به شیوه فعلی، بودجه برپایی‌شان را برای تقویت کتابفروشی‌ها، به عنوان شغلی که در حال نابودی است صرف کنند.
مدیر مسئول انتشارات (سپیده‌باوران) تصریح می‌کند: «البته می‌توان در میان برگزاری نمایشگاه‌های مذکور از کتابفروشان نیز حمایت کرد تا بتوانند همزمان با نمایشگاه، کتاب‌های خود را با تخفیف ارائه کنند. از آنجایی که علاوه بر عرصه کتابفروشی در حوزه‌های نشر کتاب و توزیع آن نیز مشغول فعالیت هستم به همین دلیل شرایط از هر سه جهت برایم قابل لمس است. در جایگاه یک کتابفروش معتقدم که آسیب‌های این نمایشگاه‌ها بیش از فایده آنهاست.»
با وجود گفته‌های قدسی برخی از ناشران نیز معتقدند که حضور در نمایشگاه‌های استانی کتاب در این شرایط که مردم از کتاب‌و کتاب‌خوانی دورتر شده‌اند روزنه امیدی برای فروش تعدادی از کتاب‌هایشان به شمار می‌آید

به خاطر مردم شهرم از این نمایشگاه‌ها استقبال می‌کنم
احمد افضلی از جمله افرادی ا‌ست که در استان کردستان در شهر سنندج بیش از 15 سال ا‌ست کتابفروشی دارد. وی مدیریت کتابفروشی «پیشوا» را برعهده دارد و با وجود آن که معتقد به لطمات مختلفی است که با برگزاری نمایشگاه‌های استانی کتاب به کتابفروشان و حتی خودش وارد می‌شود، می‌گوید: «سنندج از نظر اقتصادی شهری جزو شهرهای کم درآمد به شمار می‌آید و مردم ما خرید کتاب با قیمت‌های معمول برایشان راحت نیست. از همین رو با وجود آن که کتابفروشی خودم از برگزاری این نمایشگاه‌ها لطمه می‌خورد اما به خاطر مردم شهرم از برپایی آنها استقبال می‌کنم. کتاب‌هایی که در نمایشگاه‌های استانی عرضه می‌شوند، اغلب تخفیف‌های قابل توجهی دارند که این برای مردم محروم استان و شهر ما خوب است و حداقل کمک می‌کند که بتوانند کتاب را با قیمت مناسب‌تر بخرند.» وی ادامه می‌دهد: «با وجود آن که خود من نیز از نظر مالی مانند همین مردم هستم اما ترجیح می‌دهم ماجرا طوری شود که در نهایت مردم شهرم نفع ببرند. از طرفی ناشران نیز به واسطه شانسی که برای فروش آثارشان به دست می‌آورند از برگزاری این نمایشگاه‌ها استقبال می‌کنند. با این وجود، ای کاش متولیان چاره‌ای بیندیشند تا از این طریق کتابفروشان هم آسیب کمتری ببینند و آنان نیز به جای آسیب دیدن، از این نمایشگاه‌ها بهره‌مند شوند. من سال گذشته به دلیل گرفتن نمایندگی دو مؤسسه نشر در نمایشگاه استانی غرفه گرفتم که بابت آن هیچ هزینه‌ای پرداخت نکردم. البته گمان می‌کنم حضور بدون پرداخت پول تنها برای افرادی امکانپذیر باشد که به استان میزبان نمایشگاه تعلق دارند. متأسفانه شرایط به گونه‌ای ا‌ست که اغلب ناشران از امکان حضور و در اختیار گرفتن غرفه برخوردار نیستند. به عنوان نمونه در کتابفروشی پیشوا هم کتاب‌های درسی و دانشگاهی و هم کتاب‌های عمومی به فروش می‌رسند اما اگر نمایندگی ناشری را نداشته باشیم، امکان دراختیار گرفتن غرفه برایمان فراهم نیست. این در حالی است که یک ناشر تنها با انتشار چند عنوان انگشت‌شمار کتاب می‌تواند غرفه‌ای مجزا در اختیار بگیرد.»

نگذاریم کتابفروشی‌ها از میان بروند
امین امین فخر، مدیر کتابفروشی «سرزمین کتاب» در شهر اراک (استان مرکزی) است. او هم چندان موافق برگزاری نمایشگاه‌های استانی کتاب آن هم با این شکل و شمایل نیست و می‌گوید: «من هم با گفته دیگر همکارانم مبنی بر تأثیر منفی این نمایشگاه‌ها در کار کتابفروشی‌ها موافق هستم. البته بحث موافقت یا مخالفت نیست. بیشتر بحث این است که در طول برگزاری نمایشگاه یک‌سری از نشرها به طور مستقیم در نمایشگاه حاضر می‌شوند و کتاب‌های خود را با تخفیفی بیش از آنچه به کتابفروشان می‌دهند، به مردم عرضه می‌کنند. بضاعت مالی مؤسسات نشر خیلی بیشتر از کتابفروشان است و از همین رو بیشتر مخاطبان را به سوی خود جذب می‌کنند.  جالب اینجاست که اغلب آنها هم نشرهای معروفی هستند. اما اگر ما کتابفروشان به عنوان نمایندگی مؤسسات نشر بخواهیم در نمایشگاه حاضر شویم باید هم مبلغی را برای اجاره به مسئولان نمایشگاه بدهیم و هم اینکه کتاب‌‌های ناشرانی را ارائه بدهیم که در غرفه‌های کناردستی خودمان آن کتاب‌ها را با قیمت خیلی پایین‌تری به فروش می‌رسانند. بنابراین حتی اگر امکان حضور در نمایشگاه را داشته باشیم، باز هم دستمان در تخفیف دادن به اندازه ناشران باز نیست و همچنان ضرر می‌کنیم.»
وی تصریح می‌کند: «شما تصور کنید فردی که در سال شاید در کل چند کتاب بیشتر نخرد به احتمال بسیار ترجیح می‌دهد تا برپایی این نمایشگاه‌ها صبر کند. از این طریق کتاب‌ها را با تخفیف می‌خرد و برایش مقرون به صرفه‌تر است. با این وجود نمی‌توان منکر این مسأله شد که سیستم توزیع در کشورمان شرایط چندان خوبی ندارد و از همین‌رو تازه‌های کتاب با فاصله بسیاری به دست مردم می‌رسد. بنابراین اگر انصاف داشته باشیم و بخواهیم از زاویه دید مردم به این مسأله بپردازیم، باید گفت که نمایشگاه‌های استانی منجر به دسترسی مخاطبان به تازه‌های نشر می‌شوند. اما این که چرا تعداد کتابفروشی‌ها در شهرها کم است و به همین دلیل به این قبیل نمایشگاه‌ها نیاز است به مسائل دیگری باز می‌گردد که متولیان باید به آنها توجه داشته باشند.»
مدیر این کتابفروشی معتقد است که به دلیل شرایط نامطلوبی که در حال حاضر کتابفروشی‌ها دارند؛ باید به مرور شاهد تعطیلی پی‌درپی آنها باشیم. امین‌فخر می‌گوید: « به عنوان نمونه در همین شهر اراک چندی قبل کتاب‌ فروشی‌های «فانوس» و «طلوع» به ناچار تعطیل شدند. از بحث سرانه مطالعه و بی‌توجهی مردم به مطالعه که بگذریم اجاره مغازه‌ها با افزایش قابل توجهی روبه‌روست و از همین رو آنهایی که از پس هزینه‌ مذکور برنمی‌آیند ناچار به ترک این شغل می‌شوند. وگرنه همان‌گونه که اشاره شد ذات برگزاری نمایشگاه‌های استانی برای مردم به جهت امکان دسترسی به تازه‌های کتاب، آن هم با تخفیف خوب است. ای کاش مسئولان بررسی کنند و ببینند که در شرایط فعلی کتابفروشی‌ها چه اوضاعی دارند و تسهیلاتی برای بهبود شرایط کار آنها در نظر بگیرند. کتابفروشی‌ها در تمام دنیا یکی از پایگاه‌های اشاعه فرهنگ و حتی روشنفکری هستند بنابراین حفظ آنها از اهمیت بسیاری برخوردار است. نباید اجازه بدهیم که کتابفروشی‌ها تعطیل شوند و به همین منظور می‌توان از راهکارهای متعددی بهره گرفت.»
با وجود آن که طی یکی دو سال اخیر اوضاع کتاب و اهالی‌اش قدری بهتر شده اما کتابفروشان همچنان با مشکلات بسیاری روبه رو هستند.
نکته جالب توجهی که در این گزارش و در گفت‌و‌گو با کتابفروشان به آن برخوردیم این بود که هنوز از برخی از کتابفروشان از جمله همین کتابفروش فعال در شهر اراک مالیات اخذ می‌شود. این در حالی ا‌ست که قانون معافیت مالیاتی کتابفروشان به تأیید سازمان اداره مالیات و وزارت ارشاد رسیده و به مرحله اجرا درآمده است!
نمایشگاه‌های استانی کتاب در شرایطی برگزار می‌شوند که برخی از مؤسسات نشر حضور فعالی در آنها دارند. نشر «نگاه» هم از جمله این مؤسسات است. علیرضا رئیس دانایی، مدیر این انتشارات می‌گوید: «با وجود اثر مثبتی که برگزاری این نمایشگاه‌ها دارند نمی‌توان منکر آسیب‌هایی شد که از این جهت به کتابفروشان وارد می‌شود. چرا راه دور برویم در زمان برگزاری همین نمایشگاه کتاب تهران اوضاع و احوال مالی کتابفروشان از چند ماه قبل کساد می‌شود. بودجه‌ای که خانواده‌ها به خرید کتاب اختصاص می‌دهند، آنقدر کم است که اغلب ترجیح می‌دهند صبر کنند تا نمایشگاه برگزار شود و کتاب‌ها را با تخفیف بخرند. البته در این بین باید افراد کتابخوان را استثنا کرد چراکه خرید کتاب آنها به سالی یک‌ یا دو بار ختم نمی‌شود. بنابراین معتقدم که از این جهت کتابفروشان شهرستانی تا حدی حق دارند!»
وی معتقد است که برگزاری نمایشگاه‌های کتاب در هر یک از استان‌ها منجر به ایجاد موجی از شور و اشتیاق به کتاب می‌شود و می‌افزاید: «شما اگر به استان‌های میزبان نمایشگاه مراجعه کنید با تبلیغات خیابانی متعددی در سطح شهر مواجه می‌شوید که مردم را به کتابخوانی دعوت می‌کنند. از سویی تمام رسانه‌های آن استان نیز خبرهای نمایشگاه را پوشش می‌دهند. به همین واسطه مردم به نمایشگاه می‌روند و کتاب‌ می‌خرند. از این طریق حداقل می‌توان فرصتی فراهم کرد که کتاب به خانه‌های مردم برود. به عنوان یک ناشر و همچنین یک شهروند معتقدم که برگزاری این نمایشگاه‌ها به کتابخوان‌تر شدن مردم آن استان‌ها کمک می‌کند. اما به هر حال کتابفروشان نیز لطمه می‌بینند که برای حل آن باید متولیان دست به بررسی بزنند. »

برخلاف کتابفروشان، با برپایی این نمایشگاه‌ها موافق هستم
مهرداد انتظاری هم یکی دیگر از اهالی نشر است که در اغلب نمایشگاه‌های استانی حضور پررنگی دارد. او هم معتقد است که این نمایشگاه‌ها با وجود تمام کم‌و‌کاستی‌هایشان برای ناشران و مخاطبان خوب هستند. انتظاری که مدیریت نشر «آراسپ» را بر عهده دارد می‌گوید:
« برخلاف دوستان کتابفروش با برگزاری این نمایشگاه‌ها موافق هستم و از مسئولان وزارت ارشاد برای این اقدام تشکر می‌کنم.
 علت موافق بودنم نیز به وضعیت نشر کشورمان باز می‌گردد. با توجه به حضور در اغلب این نمایشگاه‌ها از نزدیک در جریان بسیاری از مشکلاتی که مسئولان اجرایی این نمایشگاه‌ها با آنها روبه رو می‌شوند؛ بوده‌ام. اغلب ناشران از برگزاری این نمایشگاه‌ها راضی هستند چراکه در این وضع بحرانی به فروش کتاب‌های آنان کمک می‌کند. اگر برگزاری نمایشگاه‌های استانی متوقف شود آن وقت است کار برخی از ما به طور کامل فلج می‌شود! »
انتظاری که علاوه بر مدیریت این مؤسسه، مترجم نیز هست معتقد است که کتابفروشان از امکان فروش کتاب‌‌هایی از ناشران مختلف برخوردار هستند. وی تصریح می‌کند: « کتابفروشان می‌توانند در میان تازه‌های نشر دست به جستجو زده و پرفروش‌ترین آثار را انتخاب کنند. به طور قطع اگر کتاب‌های یک کتابفروشی با دقت انتخاب شود امکان فروش آن خیلی بیشتر می‌شود. در صورتی که ممکن است با وضعیت توزیعی که برای کتاب در کشورمان وجود دارد؛ بسیاری از کتاب‌های ما ناشران حتی به کتابفروشی‌ها راه پیدا نکند که این به معنای ضرر است. حداقل فایده‌ای که برگزاری این نمایشگاه‌ها دارد این است که ناشران موفق به عرضه مستقیم کتاب‌هایشان می‌شوند. قبول دارم که کتابفروشان در این اقدام آسیب می‌بینند اما مسأله اینجاست که اول من ناشر باید توان حفظ شغلم را داشته باشم که بعد از آن کتابفروش هم بتواند به فعالیت خود ادامه بدهد. »
نظرات مثبت و منفی مختلفی در خصوص نمایشگاه‌های استانی کتاب شنیده می‌شود. نظراتی که گلایه‌های کتابفروشان بخش مهمی از آن به شمار می‌آید. فعالان این بخش از حوزه نشر معتقدند اگر متولیان ناگزیر به برگزاری نمایشگاه‌های استانی کتاب هستند بهتر است ساز و کاری در نظر بگیرند تا حداقل این قشر با آسیب‌های کمتری روبه رو شوند و از سویی مردم نیز بتوانند به تازه‌های کتاب دسترسی پیدا کنند.

منبع: ایران