جست‌وجوی حقیقت در دوران مدرن‌

1394/11/5 ۰۷:۴۴

«ساختارگرایی» و «هرمنوتیک» دو رویکرد نظری متعلّق به دوران تجدد به شمار می‌روند که با روش‌های متفاوت علمی در جست‌وجوی کنه حقیقت از طریق خوانش متون و درک رویدادها هستند. کتاب «ساختار و هرمنوتیک» در واقع درس‌گفتارهای بابک احمدی برای دانشجویان دانشگاه صنعتی امیرکبیر بوده است که با هدف آشنایی دانشجویان با دو گفتار مهم فلسفه مدرن در پنج فصل تنظیم شده است.

  علیرضا شیرازی‌نژاد :  ‌بتازگی چاپ ششم کتاب «ساختار و هرمنوتیک» از بابک احمدی روانه بازار نشر شده است. البته جای تعجب ندارد که نامی از کتاب‌های «بابک احمدی» را در میان برترین‌ کتاب‌های تجدید چاپ شده حوزه فلسفه و اندیشه ببینیم؛ او از جمله نویسندگانی است که همواره بحث‌های جدیدی را به فضای فکری و نظری ایران وارد کرده است و قلم شیوا و دقیقش سبب شده تا بتوان از خواندن مطالب دشوار فلسفی براحتی لذت برد.
«ساختارگرایی» و «هرمنوتیک» دو رویکرد نظری متعلّق به دوران تجدد به شمار می‌روند که با روش‌های متفاوت علمی در جست‌وجوی کنه حقیقت از طریق خوانش متون و درک رویدادها هستند.
کتاب «ساختار و هرمنوتیک» در واقع درس‌گفتارهای بابک احمدی برای دانشجویان دانشگاه صنعتی امیرکبیر بوده است که با هدف آشنایی دانشجویان با دو گفتار مهم فلسفه مدرن در پنج فصل تنظیم شده است.
واژه «ساختارگرایی» را نخستین بار کلود لوی-استروس (نظریه‌پرداز و انسان‌شناس فرانسوی) به‌کار برد، اما فردینان دوسوسور (زبان‌شناس برجسته سوئیسی) با استفاده از روشی علمی، ساختارگرایی را به متن فلسفه آورد. این تئوری که در علوم جامعه‌شناسی و انسان‌شناسی ریشه دوانده، بر سازوکار پدیده‌های اجتماعی و فرهنگی تمرکز دارد.
از طرفی، «هرمنوتیک» که شاید تاریخ آن را بتوان در نوشته‌های ارسطو به دست آورد و به قول جانی واتیمو «سخنِ مشترک» امروز همه رشته‌های فلسفه و علوم انسانی است، در معنای متداولش فن، هنر، یا نظریه تفسیر و تأویل (به معنای بازگرداندن چیزی به اصل آن) متن (گفتاری و نوشتاری) خوانده می‌شود، هرچندکه به زعم نویسنده، در چنین تعریفی نمی‌توان تفاوتی را میان دو جنبه مهم کنش تأویل شامل توضیح یا توصیف معناها و انطباق با شرایط مختلف قائل شد. همچنین باید توجه داشت که تأویل در کنش‌ها، رویدادها، خواست‌ها و حتی حالت‌ها (لحن صدا‌ها، اشارات، نگاه‌ها) نیز باید مورد واکاوی قرار گیرد. البته معنا و کارکرد فن یا هنر در این تعریف چندان روشن نیست و ما با طرح قواعد قطعی و محکمی سروکار داریم که کسی هنوز به آنها دست نیافته است. [ص 63]
امروز هر دو نظریه مذکور در قلمرو فلسفه قاره‌ای است؛ بابک احمدی، در کتاب «ساختار و هرمنوتیک»، با شرحی موجز و جامع در رابطه با این دو نظریه، ما را با تاریخچه شکل‌گیری، دشواری‌های تعریفی، موقعیت تاریخی، و انتقادات وارد بر آنها آشنا می‌‌کند. برای نمونه، با خواندن بخش‌های مربوط به نظریه ساختارگرایی می‌توان برای سؤالات زیر به پاسخی رسید و درباره آنها تأمل کرد: رابطه زبان با خودآگاهی چیست؟ ساختار ذهن ما چگونه است؟ آیا می‌توان ناخودآگاهی را ساختار پنداشت؟ بازگشت به نظریات فروید به چه معنا است؟ ما با قبول گفتمان چه چیزی را می‌پذیریم؟ آیا میان ذهنی که یک چرخ ساده را اختراع کرده با ذهنی که یک مکانیزم پیچیده را طراحی کرده است، تفاوتی
وجود دارد؟
بابک احمدی ادعای ساختارگرایان مبنی بر اینکه می‌گویند نظریه آنها یگانه نگاه درست است را رد می‌کند، هرچند که معتقد است آنها با نگاه تازه خود عامل تحوّلاتی اساسی در پارادایم‌های علمی شده‌اند و اگر انتقادهای پساساختارگرایانی مانند دریدا به سوسور و لوی-استروس وجود نداشت، سخن پسامدرن از اقتدار کنونی‌اش وا می‌ماند.
او درباره موقعیت تاریخی ساختارگرایی می‌نویسد: ساختارگرایی در فضای فرهنگی فرانسه پس از جنگ جهانی دوم بیش و کم همان نقشی را ایفا کرد که سه مجلد کتاب اصول ریاضیات برتراند راسل و آلفرد نورث وایتهد در فضای فرهنگی و فلسفی انگلستان در آغاز قرن بیستم ایفا کرده بود.
وی ادامه می‌دهد: ظهور ساختارگرایی در فرانسه توانست به اقتدار هگل و نیز به اگزیستانسیالیسم که با نوشته‌‌های ژان پل سارتر بر محیط فلسفی فرانسه مسلّط شده بود، پایان دهد و نگرشی منطقی و علمی را مطرح کند. [ص 28] بدین ترتیب بود که با ساختارگرایی، سازه مستحکم و پرنفوذ ادبیات استالینیستی در اروپا در کنار برداشت‌های آیینی هگل‌گرایان، مارکسیست‌ها و نومارکسیست‌ها به لرزه درآمد به حدّی که کمونیست‌ها روش ساختارگرایان را عامل و ایدئولوگی برای بورژوازی خطاب می‌کردند. [ص 29 و 30]
از ویژگی‌های شایسته آثار مکتوب بابک احمدی، بررسی تاریخی نظریه‌های مذکور در متون کهن ایرانی و اسلامی است. برای نمونه او با اشاره به «ترجمان الاشواق» نوشته محی‌الدین ابن عربی در بخش «پیشینه و زمینه هرمنوتیک»، تأکید ابن عربی را مبنی بر بررسی شعرها از نظر ذهنی و معنویت عارفانه، نشان می‌دهد.
وی همچنین با مورد توجه قرار دادن کتاب «مفاتیح الغیب» ملاصداری شیرازی می‌نویسد: تأویلگران مسلمان از همان نخستین سده‌های اسلام، نکته‌های دقیقی را در بیان تفاوت تأویل با تفسیر و تنزیل و حتی تفاوت‌هایی میان توصیف، توضیح، شرح و غیره نگاشته‌اند که می‌توانند در بحث‌های امروزی هرمنوتیک که بویژه در آن «نظریه بیان» نقش مهمی دارد، مورد استفاده قرار بگیرند. [ص 72]
بابک احمدی در بخش‌های پایانی این کتاب به تبیین مفاهیم بنیادین هرمنوتیک مدرن پرداخته است و با بررسی آرا و اندیشه‌های نیچه، هایدگر و گادامر درباره علم تأویل بیان می‌کند که چگونه پیش کشیدن سخن هرمنوتیکی در مباحث فلسفه زبان، فلسفه علم، زیبایی‌شناسی، نقادی‌های ادبی و هنری، و فلسفه تاریخ توسط گادامر، سبب شد تا توانایی‌های «خرد هرمنوتیکی» به رسمیت شناخته شوند.
در چنین خردی هیچ چیز قابل ردّ و ابطال نیست، همان‌طور که هیچ‌چیز به طور کامل قبول نمی‌شود. او در بخش «سنجش هرمنوتیک» توضیح می‌دهد که: گادامر با پیروی از هایدگر حتی بد فهمی را هم نوعی فهم محسوب کرده و پشت کردن تأویلگر به متن را هم نوعی رویکرد به متن خوانده است. [ص124]
احمدی در بیان پاسخ گادامر به جدال فلسفی مشهورش با هابرماس که وی را متهم به فروکاستن مفهوم سنّت به پیشداوری‌ها و پیش‌فهم‌ها کرده بود و معتقد بود که گادامر نقش راستین اجتماعی سنّت را نادیده گرفته، می‌نویسد: (گادامر) بیشتر تأکید را بر مفهوم سنّت و گفت‌وگوی با آن و نیز بر زبان همچون واقعیتی که به سنّت تعلّق دارد، نهاد. [ص 125] به باور این نویسنده، طرح چنین انتقاداتی به شاکله نظری هرمنوتیک مدرن چندان دقیق نیست، چراکه تأویل‌گران مدرن تنها به تأویل خود و پیش‌داوری‌های خویش متکی نبوده‌اند.
با تمام این تفاسیر، آنچه در بررسی نهایی دو نظریه «ساختارگرایی» و «هرمنوتیک» را برای بابک احمدی جذاب می‌کند، یکی گفت‌وگویی فلسفی میان مدافعان هرمنوتیک با کسانی است که در اصل «گفت‌وگو» را معتبر نمی‌دانند و دیگری اینکه امروز ساختارگرایی امری «تاریخی» یعنی دیدگاهی که ساختارگرایان هیچ تعلق خاطری نسبت به آن نداشتند، دانسته می‌شود!
کارنامه علمی-پژوهشی‌ بابک احمدی (متولد 1327-تهران) که تألیف کتاب‌هایی نظیر «حقیقت و زیبایی»، «آفرینش و آزادی»، «از نشانه‌های تصویر تا متن» و «مدرنتیه و اندیشه انتقادی» در آن جای گرفته است، به روشنی نشان می‌دهد که چرا وی به عنوان یکی از پیشگامان پرداخت به نظریه‌های مدرن بویژه علم هرمنوتیک در ایران
شناخته می‌شود.

منبع: ایران