نشست «دیگری و دیگر هراسی»/ ما را از پیشداوری گریزی نیست

1394/10/21 ۰۷:۵۹

پیشداوری‌ها تا چه حد در «سرنوشت» و «مناسبات روزمره» ما اثرگذارند؟ علیرضا شیرازی‌نژاد: اولین نشست از مجموعه سخنرانی‌های «دیگری و دیگر هراسی» با سخنرانی دکتر محمدرضا حسینی بهشتی و دکتر ایرمگارد پین، 13 دی ماه به همت «پژوهشکده فرهنگ معاصر» و «انجمن فلسفی میان فرهنگی ایران» در محل سالن اندیشه پژوهشگاه علوم‌انسانی و مطالعات‌فرهنگی برگزار شد؛ مدیریت این نشست را دکتر علی‌اصغر مصلح، دانشیار گروه فلسفه دانشگاه علاّمه طباطبایی برعهده داشت و دو سخنران این جلسه سعی کردند بر موضوع «پیش‌داوری» در برخورد با دیگری بحث خود را متمرکز کنند.

پیشداوری‌ها تا چه حد در «سرنوشت» و «مناسبات روزمره» ما اثرگذارند؟

علیرضا شیرازی‌نژاد: اولین نشست از مجموعه سخنرانی‌های «دیگری و دیگر هراسی» با سخنرانی دکتر محمدرضا حسینی بهشتی و دکتر ایرمگارد پین، 13 دی ماه به همت «پژوهشکده فرهنگ معاصر» و «انجمن فلسفی میان فرهنگی ایران» در محل سالن اندیشه پژوهشگاه علوم‌انسانی و مطالعات‌فرهنگی برگزار شد؛ مدیریت این نشست را دکتر علی‌اصغر مصلح، دانشیار گروه فلسفه دانشگاه علاّمه طباطبایی برعهده داشت و دو سخنران این جلسه سعی کردند بر موضوع «پیش‌داوری» در برخورد با دیگری بحث خود را متمرکز کنند.

«پیشداوری‌ها» نقشی اساسی در شناخت و معرفت روزمره ما دارند
دکتر محمدرضا حسینی بهشتی، دانشیار گروه فلسفه دانشگاه تهران، سخنرانی خود را به موضوع «پیشداوری و دیگرهراسی» اختصاص داد. به زعم وی واژه «پیشداوری» لزوماً با بار منفی همراه نیست. او با بیان اینکه «شتاب‌زدگی» و «سرعت» از ویژگی‌های پیشداوری است، گفت: «پیشداوری‌ها در بسیاری از موارد متکی بر داده‌ها و دریافت‌های اولیه‌ای هستند که «تعمیمی ناموجه» یافته‌اند. در اثر تجربه‌های حاصله یک فرد در طول زندگی، برخی امور برای آن فرد کلیت و عمومیت پیدا می‌کند، اما این عمومیت شاید نتواند پایدار بماند و انتظار می‌رود که با داوری‌های بعدی، این پیشداوری‌ها تصحیح یا جایگزین شوند.»
وی خاستگاه‌ پیشداوری‌ها را حائز اهمیت دانست و اظهار داشت: «سابقه زمانی پیشداوری‌ها ممکن است بر اثر تأثیرات محیطی و اجتماعی در خانواده، مدرسه، محل کار قوام یافته باشند، و این‌ها سبب می‌شوند تا نتوانیم پس از برخورد با تجربه‌هایی ناقض در اجتماع، آنها را براحتی از میان برداریم.»
دکتر بهشتی بر این باور است که «پایداری نسبی» موجود در پیشداوری‌ها به حجم انبوه اطلاعات و حوادث در زندگی روزمره ما ارتباط دارد و از آنجا که پیشداوری‌ها نقشی اساسی در عرصه شناخت و معرفت روزمره و روبرو شدن ما با اشیا ایفا می‌کنند، رویکردی «خود به خودی» در دامنه فکری و تصمیم‌سازی ما در پیش گرفته‌اند.
این استاد دانشگاه با ذکر نقل‌قولی از آلبرت اینشتین که «شکافتن اتم، نسبت به از میان برداشتن یک پیشداوری آسان‌تر است» تصریح کرد: «پیشداوری‌ها راهی سریع برای جهت دهی و تسهیل در ارتباطات ما به شمار می‌روند و غیر از نقش شناختی و معرفتی، در هر سطحی، دارای «بار عاطفی» نیز هستند. آنها نقش بسزایی در شکل‌دهی هویت فکری ما ایفا می‌کنند و نمی‌توان تنها نقشی منفی و ضد ارزشی برای پیشداوری‌ها متصور بود.»
نویسنده کتاب «درس گفتارهای فلسفی» در توضیح رابطه «دیگرهراسی» و «پیشداوری» این‌گونه استدلال می‌کند که «اگر ناچار شویم تا پیشداوری‌ها را از میان برداریم، یا محدودشان کنیم، بایستی برای آنها «جایگزین» داشته باشیم؛ و مادامی که جایگزینی به دست نیاید، در حالت تعلیق قرار خواهیم گرفت. این تعلیق، حالتی «ناپایدار» است و به نظر می‌رسد برای ما غیرقابل تحمل باشد؛ اگر ما نسبت به امری هیچ شناختی نداشته باشیم، مهمترین حسی که در ما برانگیخته می‌شود «ترس» است. بر همین اساس ما سعی داریم تا در عرصه مواجهاتمان هیچ چیز ناشناخته باقی نماند.»
دکتر بهشتی به عقبه فلسفی مفهوم پیشداوری نیز اشاره کرد و گفت: «بحث فلسفی درباره پیشداوری تقریباً از زمان سوفسطائیان و سپس در زمان رواقیان با چهره‌هایی مانند سیسیرو در سنت فلسفی مطرح می‌شود و سپس در عصر جدید نزد کسانی مانند رنه دکارت (در کتاب گفتار در روش) و فرانسیس بیکن که با عنوان «بُت‌ها»از آن یاد می‌کند، پیگیری می‌شود.»
وی تصریح کرد: «پیشداوری‌ها حتی در ذهنیت افرادی که وارسی‌های داوری و اندیشه‌ای آنها معقول و دقیق به نظر می‌رسد، تأثیرات خود را می‌گذارد؛ از جمله برخی از نوشته‌های کانت در رابطه با «نژاد زرد» که طرح آنها از سوی شخصیتی همانند کانت دور از انتظار است.»
دکتر بهشتی با اشاره به ردپای پیشداوری‌ها در برخی مناسبات سیاسی-فرهنگی گفت: جذابیت‌های مقوله پیشداوری به گونه‌ای است که گاهی درست از آب درآمدن پیش‌بینی‌های ما سبب می‌شود تا بر این پیشداوری‌های ذهنی مهر تأیید بزنیم و عزم‌مان در ثبیت آنها نیز راسخ‌تر شود. به گونه‌ای که حتی اینگونه صحه گذاری‌های تجربی در مباحث کلان‌تر نظیر مناسبات فرهنگی و سیاسی نیز دیده می‌شود.»  
از این رو، مقوله‌بندی و گونه‌شناسی پیشداوری‌ها ضرورت پیدا می‌کند تا جایی که دکتر حسینی بهشتی معتقد است با انجام کاری جمعی و چند رشته‌ای و از طریق «مطالعات بین‌رشته‌ای» می‌بایست با «شفاف‌سازی» مباحث مرتبط با موضوع، پیشداوری‌ها را شناسایی و از نتایج آن در علوم دیگر بهره جست. از این طریق می‌توان عنوان کرد که پیشداوری‌ها تا چه اندازه‌ای در تعیین «سرنوشت»، «شناخت واقعیت» و «جهت‌یابی» امور زندگی و مناسبات اجتماعی و سیاسی و فرهنگی اثرگذار هستند.   

نژادپرستی در لباس بیگانه‌هراسی
دوّمین سخنران این نشست دکتر ایرمگارد پین (Irmgrad Pinn)، محقق و نویسنده آلمانی، بود که با ارائه سخنرانی پیرامون موضوع «چگونه نژادپرستی خود را در قالب بیگانه هراسی ظاهر می‌کند» از رابطه پیشداوری‌ها و نقش آنها در شکل‌گیری رویکردهای نژادپرستی پرده برداشت. او در ابتدا به تاریخچه رویکردهای نژادپرستانه در اروپا و بویژه آلمان اشاره کرد و معنای نژادپرستی را معادل «پیشداوری» به علاوه قدرت تحقق و اجبار برشمرد. به زعم وی، برخی از پیشداوری‌ها با توجیه‌های علم‌زیست‌شناسی (ژنتیک) و تکیه بر بنیان‌های نظری انسان‌شناسی در راستای اهداف سیاسی و نژادپرستانه به کار گرفته می‌شوند.
دکتر پین به ظهور بیگانه هراسی در آلمان در اواخر قرن نوزدهم و طرح مسائلی از قبیل یهودی شدن مدارس عالی در آلمان یا چگونگی به قدرت رسیدن نازی‌ها در آلمان اشاره کرد و در رابطه با نژادپرستی نتیجه‌گیری‌های زیر را ارائه داد:
1- تفکر نژادپرستانه با طبقه اجتماعی افراد نسبتی ندارد. و این پیشداوری درست نیست که افراد طبقه پایین از تفکرات نژادپرستانه قوی‌تری برخوردارند
2- نا آشنا بودن با فرهنگ‌های بیگانه می‌تواند ما را به سمت عقاید نژادپرستانه سوق دهد. و پیشداوری ما را از فرهنگ دیگری زیاد کند.
3- تفکر نژادپرستانه تصویری منطقی و منسجم از انسان را پیش‌فرض قرار نمی‌دهد. اتفاقاً ابهام‌ها و استثناها در نژادپرستی، قاعده محسوب می شوند.
4- نژادپرستی کارکردهای معینی در چارچوب یک جامعه یا سطح بین‌المللی دارد؛ برای مثال می‌تواند استعمارها و جنگ‌ها را توجیه کند یا احساس ارزشی افراد را تقویت ‌بخشد. به این اعتبار اقوام و افرادی هستند که به نحوی از مفاهیم نژادپرستی و افکار نژادپرستانه سود می‌برند.

منبع: ایران