دومین جایزه تهران‌پژوهی به دانشنامه تهران بزرگ رسید

1394/10/15 ۰۷:۳۹

استاد سید عبدالله انوار: با گسترش سرطانی تهران، فاصله بین این شهر و شمیران از بین رفته و شمیران به یکی از محله‌های تهران تبدیل شده است و این کتاب می‌تواند از نظر تاریخی، اسناد و شواهد شمیرانات قدیم و روستاها و آبادی‌های آن را حفظ و به نسل آینده منتقل کند. پرداختن دانشنامه تهران بزرگ به جنبه‌های گوناگون تاریخ، جغرافیا و فرهنگ شمیرانات، این کتاب را در جایگاهی قرار داده که می‌توان در آینده با اتکا به آن کتاب‌های متعددی را در موضوع‌های گوناگون مربوط به شمیران تألیف کرد سید کاظم موسوی بجنوردی، رئیس مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلام

روایت درخت کُشی در شمیران
استاد سید عبدالله انوار: با گسترش سرطانی تهران، فاصله بین این شهر و شمیران از بین رفته و شمیران به یکی از محله‌های تهران تبدیل شده است و این کتاب می‌تواند از نظر تاریخی، اسناد و شواهد شمیرانات قدیم و روستاها و آبادی‌های آن را حفظ و به نسل آینده منتقل کند. پرداختن دانشنامه تهران بزرگ به جنبه‌های گوناگون تاریخ، جغرافیا و فرهنگ شمیرانات، این کتاب را در جایگاهی قرار داده که می‌توان در آینده با اتکا به آن کتاب‌های متعددی را در موضوع‌های گوناگون مربوط به شمیران تألیف کرد سید کاظم موسوی بجنوردی، رئیس مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی: تغییرات زیادی در تهران در حال رخ دادن است و اگر ما دانشنامه تهران را ننویسیم، خیلی از این تغییرات در غبار زمان فراموش خواهد شد. دانشنامه تهران بزرگ بویژه برای آن دسته از مدیران شهری که طرح‌های خود را بی‌توجه به پیشینه و هویت تاریخی – فرهنگی شهرها به اجرا می‌گذارند، مفید و آموزنده است. قصد ما این است که شناسنامه تاریخی و فرهنگی این شهر بزرگ را فراهم کنیم و امیدواریم این کار، الگویی باشد برای تدوین دانشنامه‌های مشابه برای همه شهرهای بزرگ ایران علی کرم همدانی، مدیر دانشنامه تهران بزرگ: در این دانشنامه، محله‌های شمیران از دو دیدگاه بررسی شده‌اند، یکی گذشته روستایی آنها و فرهنگ عمومی و معیشت و گویش مردمان آنها که بعضاً تا چند دهه پیش باقی بود و دیگری وضعیت امروزی آنها و نشان دادن اینکه چگونه بر اثر توسعه لجام گسیخته شهر از میان رفتند. سرعت تخریب مناظر طبیعی و باغ‌های شمیران به حدی است که برخی اماکن و باغ‌هایی که در آغاز تألیف دانشنامه تهران بزرگ وجود داشتند، هنگام انتشار این دانشنامه برای همیشه از میان رفته و جای خود را به برج و مجتمع تجاری داده بودند!

 رضا تهرانی: هفته گذشته در 6 دی‌ماه 1394 اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان تهران، دومین جشنواره تجلیل از تهران پژوهان را با معرفی ۱۴ نفر از پژوهشگران، نویسندگان و هنرمندان  حوزه‌های مختلف تهران پژوهی برگزار کرد. یکی از برگزیدگان این جشنواره، دانشنامه تهران بزرگ بود که سال گذشته نیز موفق شد جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران را به خود اختصاص دهد. این دانشنامه کاری است از مرکز دایرئ‌المعارف بزرگ اسلامی که تدوین آن از سال 1389 آغاز شد و همچنان ادامه دارد. در واقع، آنچه موفق به کسب عنوان کتاب سال جمهوری اسلامی و جایزه تهران پژوهی شده، بخش اول از بخش‌های سه گانه دانشنامه تهران بزرگ است که به منطقه شمیرانات اختصاص دارد و اوایل سال 1393 در دو مجلد منتشر شد. تدوین دو بخش دیگر شامل تهران و ری با مشارکت ده‌ها نفر از پژوهشگران حوزه تهران پژوهی ادامه دارد و امید می‌رود که مجلد اول از بخش تهران اواخر امسال یا اوایل سال آینده منتشر شود.

«سید کاظم موسوی بجنوردی»، رئیس مرکز دایرئ المعارف بزرگ اسلامی درباره اهداف این مرکز از تدوین دانشنامه تهران بزرگ می‌گوید: «تغییرات زیادی در تهران در حال رخ دادن است و اگر ما دانشنامه تهران را ننویسیم، خیلی از این تغییرات در غبار زمان فراموش خواهد شد. قصد ما این است که شناسنامه تاریخی و فرهنگی این شهر بزرگ را فراهم کنیم و امیدواریم که این کار، الگویی باشد برای تدوین دانشنامه‌های مشابه برای همه شهرهای بزرگ ایران.»
او دانشنامه تهران بزرگ را بویژه برای آن دسته از مدیران شهری که طرح‌های خود را  بی‌توجه به پیشینه و هویت تاریخی – فرهنگی شهرها به اجرا می‌گذارند، مفید و آموزنده می‌داند.
 شمیران کجاست؟
دانشنامه تهران بزرگ دارای سه بخش است: شمیرانات، تهران و ری که گرچه در گذشته هویتی مستقل از هم داشته‌اند اما امروزه با گسترش بی‌محابای شهر تهران به یکدیگر پیوسته‌ و تحت مدیریت شهری واحدی قرار گرفته‌اند. با این حال، از نظر تقسیمات کشوری دارای سه فرمانداری جداگانه هستند. آنچه تا کنون از دانشنامه تهران بزرگ منتشر شده و مورد توجه محافل علمی و پژوهشی قرار گرفته، بخش شمیرانات، مشتمل بر 1300 مقاله پژوهشی است که 58 نفر از پژوهشگران رشته‌های تاریخ، جغرافیا، جامعه‌شناسی، معماری و شهرسازی، انسان شناسی و پژوهش‌های هنر در تألیف آن مشارکت داشته‌اند.
آنچنان که «علی کرم همدانی»، مدیر دانشنامه تهران بزرگ و مدیر بخش جغرافیا در مرکز دایرئ المعارف بزرگ اسلامی تصریح دارد، یکی از چالش‌های بزرگ تألیف و تدوین بخش شمیرانات، درهم آمیختگی محدوده تهران و شمیران است؛ زیرا شمیرانات از نظر تاریخی و از نظر تقسیمات کشوری امروزی، دارای دو محدوده متفاوت است.
او می‌گوید: «شمیران تاریخی تا پیش از تخریب حصار شاه تهماسبی در دوره ناصرالدین شاه قاجار (1284ق) به زمین‌های شمال، شمال شرقی و شمال غربی تهران با فاصله‌اندکی از حصار شاه تهماسبی تا کوهپایه‌های جنوبی البرز اطلاق می‌شد، اما امروزه از نظر تقسیمات کشوری، شمیران به عنوان یکی از شهرستان‌های استان تهران، در برگیرنده محدوده منطقه یک و پاره هایی از مناطق 2 و 3 و 4 شهرداری تهران و بخش‌های لواسانات و رودبار قصران به مرکزیت تجریش است؛ در حالی که در گذشته، نواحی لواسان و رودبار قصران بلوکی مستقل از شمیران بود.» نگاه به مداخل دانشنامه تهران بزرگ نشان می‌دهد که تدوین کنندگان این دانشنامه، بین این دو محدوده جمع بسته‌اند و شمیران را در گسترده‌ترین محدوده ممکن مد نظر قرار داده‌اند. برای نمونه، در این دانشنامه از سویی به مقاله «فشم» برمی‌خوریم که از نظر تاریخی جزو شمیران نبوده اما امروزه از نظر تقسیمات کشوری، جزئی از شهرستان شمیرانات است و از سوی دیگر، مقالاتی را در معرفی اماکنی مربوط به تهران پارس یا محله مجیدیه می‌خوانیم که امروزه جزئی از فرمانداری تهران به شمار می‌آید اما در دوره قاجار جزئی از اراضی شمیران محسوب می‌شده است.
 نخستین پژوهش درباره شمیران
در دوره معاصر، نخستین اثر پژوهشی درباره شمیران توسط استاد «منوچهر ستوده» نگاشته شد که در دومین جشنواره تهران پژوهی به عنوان پیشکسوت این حوزه مورد تجلیل قرار گرفت. ستوده تحقیق و تألیف کتاب «جغرافیای تاریخی شمیران» را از سال 1325 آغاز کرد. او در این سال‌ها روزهای تعطیل را در دامنه‌های کوهستان توچال می‌گذراند و به فکر افتاد که کتابی را در معرفی شمیران به رشته تحریر درآورد. این کتاب که در دو مجلد به چاپ رسیده، به معرفی نواحی، روستاها، محلات، زیارتگاه‌ها و آثار تاریخی موجود در پهنه شمیران می‌پردازد و وجه تسمیه هر محل، پیشینه تاریخی و رخدادهای مهم آن را شرح می‌دهد. البته ستوده در این راه، محدوده جنوبی شمیران را وسیع‌تر از دیگران درنظر گرفته و جاهایی چون باغ عشرت‌آباد و محله بهجت‌آباد را که فاصله کمی با محدوده تهران عصر قاجار دارند، در زمره اعلام شمیران معرفی کرده است. (نک: همان، فهرست) در انتهای کتاب، عکس‌های زیادی از شمیران در دوره قاجار و پهلوی وجود دارد که یا از منابع مختلف گردآوری یا توسط مؤلف گرفته شده‌اند و به سبب تغییر وضعیت شمیران در دهه‌های اخیر حائز اهمیت هستند. خصوصاً برخی عکس‌هایی که ستوده در دهه 1320 از آثار تاریخی شمیران گرفته، آخرین عکس‌های موجود از آنها پیش از تخریب کامل یا تغییرات وسیع هستند.
به رغم گذشت چند دهه از تألیف و انتشار کتاب جغرافیای تاریخی شمیران و با وجود دگرگونی‌های شگرفی که در این منطقه روی داده است، تألیف دانشنامه‌ای درباره شمیران – آن هم نه با همت و توان یک شخص، بلکه با مشارکت گروه پرشماری از پژوهشگران – ضروری به نظر می‌رسید و این کاری بود که مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی مسئولیت انجام آن را برعهده گرفت.
 جامع‌ترین پژوهش
استاد «سید عبدالله انوار»، تهران شناس برجسته، بخش اول دانشنامه تهران بزرگ را بهترین و جامع‌ترین کتابی معرفی می‌کند که تا کنون درباره شمیران نوشته شده است. او می‌گوید: «با گسترش سرطانی تهران، فاصله بین این شهر و شمیران از بین رفته و شمیران به یکی از محله‌های تهران تبدیل شده است و این کتاب می‌تواند از نظر تاریخی، اسناد و شواهد شمیرانات قدیم و روستاها و آبادی‌های آن را حفظ و به نسل آینده منتقل کند.»
انوار می‌افزاید: «پرداختن دانشنامه تهران بزرگ به جنبه‌های گوناگون تاریخ، جغرافیا و فرهنگ شمیرانات، این کتاب را در جایگاهی قرار داده که می‌توان در آینده با اتکا به  آن کتاب‌های متعددی را در موضوع‌های گوناگون مربوط به شمیران تألیف کرد.»
در واقع جامعیت دانشنامه تهران بزرگ را از ملاحظه فهرست مقالات بخش شمیرانات می‌توان دریافت؛ مقالاتی که طیف وسیعی از موضوع‌ها شامل «مواضع و عوارض جغرافیایی مانند کوه‌ها، دره‌ها، دشت‌ها، رودخانه‌ها، چشمه‌ها و آبگیرها؛ آثار و بناهای تاریخی؛ تاریخچه محله‌ها، خیابان‌های قدیمی و فضاهای شهری، باغ‌ها، قنات‌ها، آب‌انبارها، سقاخانه‌ها، رویدادهای تاریخی، شخصیت‌های علمی، فرهنگی، دینی، سیاسی و ورزشی، نهادها و سازمان‌ها، بیمارستان‌ها، مدرسه‌ها، دانشگاه‌ها، سینماها، موزه‌ها، نگارخانه‌ها، انجمن‌ها، ورزشگاه‌ها، زورخانه‌ها، نشریات و چاپخانه‌های قدیمی، بوستان‌ها و فضاهای سبز، مسجدها، تکیه‌ها، امامزاده‌ها، گورستان‌ها، کلیساها، کنیسه‌ها، آتشکده‌ها و دیگر پرستشگاه‌های غیرمسلمانان و آداب و رسوم و فرهنگ عامه« را دربرگرفته‌اند.
 اسناد بی‌خردی
آنچه با مطالعه بخش شمیران از دانشنامه تهران به ذهن خطور می‌کند و شرنگی از آه و افسوس را بر جان خوانندگان می‌ریزد، ارائه اسناد و شواهد متعددی از تخریب باغ‌ها، هویت تاریخی و بافت فرهنگی-اجتماعی شمیران طی 50 سال گذشته و بویژه از دهه 1370 به بعد است. شمیران در دوره قاجار جایگاه باغ‌ها و چنارستان‌های بزرگی بود که مؤلفین دانشنامه تهران بزرگ کوشیده‌اند آخرین شواهد و اسناد آنها را ثبت و ضبط کنند و از این رو، بسیاری از مقالات این دانشنامه مربوط به اماکن یا ابنیه‌ای است که اکنون وجود خارجی ندارند. علی کرم همدانی می‌گوید: «این باغ‌ها نم نم از بین رفته‌اند و امروزه تقریباً چیزی از آنها باقی نمانده است؛ آنها هم که مانده‌اند، عموما مشکل حقوقی داشته‌اند و امکان تبدیل‌شان به برج یا مجتمع تجاری وجود نداشته است. بنابراین کوشیده ایم که در بخش اول دانشنامه تهران به معرفی پیشینه و وضعیت باغ‌هایی بپردازیم که سال‌هاست از میان رفته‌اند، مانند باغ درویش در شمال محله امامزاده قاسم امروزی یا باغ بسیار بزرگ حسن آباد در قاسم آباد که متعلق به اعتمادالسلطنه، وزیر انطباعات ناصرالدین شاه قاجار  بوده است و امروزه هیچ اثری از آن نیست.»
افزون بر این، گذشته روستایی و فرهنگ عمومی منطقه شمیران نیز از نظر مؤلفان دانشنامه تهران به دور نمانده است. به گفته مدیر دانشنامه تهران بزرگ «در این دانشنامه، محله‌های امروزین شمیران مانند تجریش، نیاوران، حصار بوعلی، دارآباد و.... از دو دیدگاه بررسی شده‌اند. یکی گذشته روستایی آنها و فرهنگ عمومی و معیشت و گویش مردمان آنها که بعضاً تا چند دهه پیش باقی بود و دیگری وضعیت امروزی آنها و نشان دادن اینکه چگونه بر اثر توسعه لجام گسیخته شهر از میان رفتند و هویت و اصالت خود را از دست دادند.»
بسیار گفته‌اند که در دوره قاجار، شمیران ییلاق خوش آب و هوای مردم تهران و پناهگاه آنها در تابستان بود؛ اما حتی قرن‌ها پیش از این دوره نیز شمیران به بهشت می‌مانست. برای نمونه، امین احمد رازی از نویسندگان دوره صفویه در کتاب هفت اقلیم می‌نویسد: «طهران در زمان فرمانفرمای ایران، شاه تهماسب صفوی، سمت شهریت پذیرفت و الحال جداول انهار و اشجار سایه دار باغات جنت، مستثنا از دیگر شهر و دیار است و بر رویه اش کوهستانی است موسوم به شمیران که قطعه‌ای است از قطعه‌های جنان». دانشنامه تهران بزرگ، با ارائه اسناد فراوان نشان می‌دهد که بخش اعظم این قطعه از جنان تا حدود 20 سال پیش همچنان باقی بود تا اینکه با بی‌خردی گروهی از مدیران شهری و طماعی جماعت بساز و بفروش به جنگلی از آهن و سیمان تبدیل شد و این روزها یکی از آلوده ترین نقاط پهنه تهران بزرگ است. به گفته علی همدانی، سرعت تخریب مناظر طبیعی و باغات شمیران به حدی است که برخی اماکن و باغاتی که در آغاز تألیف دانشنامه تهران بزرگ وجود داشتند، هنگام انتشار این دانشنامه برای همیشه از میان رفته و جای خود را به برج و مجتمع تجاری داده بودند!
 دیگر برگزیدگان جایزه تهران پژوهی
چنان که گفته شد، دومین جشنواره تهران پژوهی 14 برگزیده داشت که غیر از دانشنامه تهران بزرگ عبارتند از: در حوزه پیشکسوتان فرهنگی تهران‌پژوه: استاد منوچهر ستوده برای تألیف کتاب جغرافیای تاریخی شمیران؛ در بخش تاریخ شفاهی: نسرین ظهیری برای تألیف کتاب آمدیم خانه نبودید؛ در بخش کتاب‌های هنری: خسرو خورشیدی برای تألیف کتاب آن روزگاران تهران؛ در  بخش جامعه‌شناسی تهران: سارا کریمی برای تألیف کتاب جامعه‌شناسی معماری تهران، روایت تطبیقی دو مسجد؛ در  بخش نشر و مطالعات تهران‌شناسی؛ نشر ثالث به مدیریت محمدعلی جعفریه؛ در بخش هنرهای نمایشی: داریوش اسدزاده برای تألیف کتاب تماشاخانه‌های تهران؛ در بخش پژوهشگری و کارگردانی: ارد عطارپور برای ساخت فیلم 101 سال بلدیه؛ در بخش عکس: جاسم غضبان‌پور برای مجموعه عکس‌های بازار تهران؛ در بخش خبرنگاری: معصومه اصغرآبادی؛ در بخش جست‌و‌جوگری باستان‌شناسی میراث فرهنگی تهران: مهسا وهابی به خاطر کشف اسکلت بانوی هفت هزارساله تهران؛ در بخش  مراکز مطالعاتی فعال در حوزه تهران‌پژوهی: سازمان زیباسازی شهرداری تهران زیرنظر دکتر عیسی علیزاده؛ در بخش  مطالعات محلی: مرکز ری شناسی منطقه 20 شهرداری تهران زیرنظر منصور کتانباف؛ در بخش  مطالعات علمی؛ مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران زیرنظر دکتر بیدهندی؛ جایزه ویژه تهران‌پژوهی برای زنده یاد مرتضی احمدی که به خانواده این هنرمند تقدیم شد.

منبع: ایران