سفرنامه ناصرالدینشاه به چمن‌سلطانیه

1394/10/12 ۱۳:۳۰

ناصرالدین شاه از معدود پادشاهانی است که به نگارش خاطرات و سفرنامه­های خود دست زده است. از این پادشاه قاجاری تعدادی سفرنامه و یادداشت روزانه باقی است، که می­توان آن­ها را به دو دسته یادداشت­ها و سفرنامه­ها؛ و خود سفرنامه­ها را نیز به دو دسته سفرهای داخلی و خارجی تقسیم نمود. حدوداً تمامی سفرنامه‌های ناصرالدین شاه به چاپ رسیده است؛ که از جمله آن­ها می­توان به سه سفرنامه فرنگستان در سال‌های ۱۲۹۰، ۱۲۹۵ و ۱۳۰۶ قمری، سفرنامه عتبات در سال ۱۲۷۸ق با عنوان "شهریار جاده‌ها"، دو سفرنامه خراسان در سال­های ۱۲۳۸ و ۱۳۰۰ق، دو سفرنامه مازندران ۱۲۹۲ق، سفرنامه عراق عجم در سال ۱۳۰۹ق و سفرنامه قم اشاره کرد. در برخی از تحقیقات جدید از سفر ناتمامی از ناصرالدین شاه به چمن سلطانیه نام برده شده است؛ لذا شاید عدم دسترسی به نسخه حاضر یکی از دلایل این مساله بوده باشد.

ناصرالدین شاه از معدود پادشاهانی است که به نگارش خاطرات و سفرنامه­های خود دست زده است.

از این پادشاه قاجاری تعدادی سفرنامه و یادداشت روزانه باقی است، که می­توان آن­ها را به دو دسته یادداشت­ها و سفرنامه­ها؛ و خود سفرنامه­ها را نیز به دو دسته سفرهای داخلی و خارجی تقسیم نمود. حدوداً تمامی سفرنامه‌های ناصرالدین شاه به چاپ رسیده است؛ که از جمله آن­ها می­توان به سه سفرنامه فرنگستان در سال‌های ۱۲۹۰، ۱۲۹۵ و ۱۳۰۶ قمری، سفرنامه عتبات در سال ۱۲۷۸ق با عنوان "شهریار جاده‌ها"، دو سفرنامه خراسان در سال­های ۱۲۳۸ و ۱۳۰۰ق، دو سفرنامه مازندران ۱۲۹۲ق، سفرنامه عراق عجم در سال ۱۳۰۹ق و سفرنامه قم اشاره کرد. در برخی از تحقیقات جدید از سفر ناتمامی از ناصرالدین شاه به چمن سلطانیه نام برده شده است؛ لذا شاید عدم دسترسی به نسخه حاضر یکی از دلایل این مساله بوده باشد.

« سفرنامه ناصرالدین­شاه به چمن­‌سلطانیه» که به کوشش زهرا موسیوند و نادر پروانه تصحیح و آماده چاپ گردیده است، یکی دیگر از سفرنامه‌های ناصرالدین شاه است که تا کنون به چاپ نرسیده است. این سفرنامه از لحاظ زمانی مقدم بر سفرنامه­های قبلی است و وقایع دویست روزه­ای را از تاریخ ۲۵ شعبان/ ۱۰ فروردین ۱۲۷۵ق  تا ۲۲ ربیع الاول/ ۲۸ میزان ۱۲۷۶ق  در بر می­گیرد. در این سفر، ناصر­الدین شاه از هشتاد منزل عبور می­کند و از شهرهای مختلف از جمله قم، محلات، ملایر، همدان، سنندج، بیجار، میانه، تبریز، زنجان، چمن‌سلطانیه و قزوین و... بازدید می­کند.

این سفرنامه علاوه بر عزل و نصب­ها، بازدید از شهرها،  اوضاع سیاسی و اجتماعی، شکارهای ناصرالدین شاه؛ از لحاظ جغرافیای تاریخی مسیر سفر نیز حائز اهمیت فراوان هست. در طول این سفر نیز با علمای شهرهای مختلف که حدوداً اسامی آن­ها به پنجاه نفر می­رسد، دیدار می­نماید. بسیاری از شاهزادگان و صاحب­منصبان از جمله کیومرث میرزا ملک­آرا، علیقلی میرزا اعتضادالسلطنه، بهمن میرزا بها­ءالدوله، احمدمیرزا عضدالدوله، میرزا محمدخان سپهسالار، فرخ­خان امین­الدوله، عباسقلی­خان معتمد­الدوله، میرزا سعیدخان وزیر دول خارجه، امیراصلان­خان مجدالدوله و میرزاجعفرخان مشیرالدوله و... در این سفر وی را همراهی می­کردند. سام ابن محمدقلی ملقب به ملک آرا و متخلص به رضوان که از شاعران دربار ناصری است، به دستور شاه این سفرنامه را به رشته تحریر درمی­آورد و به قول وی:

ز امر شه این دفتر آراستم                             همه عذرها سر به سر خواستم

و گر نیست پذیرفته عذر صواب                       بگو مدعی این قلم این کتاب

لذا با توجه به ساختار سفرنامه سعی بر آن شد تا صرفاً به تشریح اصطلاحات و واژه های نامانوس پرداخته نشود بلکه تمامی اشعار، آیات، احادیث، اسامی صاحب­منصبان، روحانیان و نام همه شهرها و روستاها مستندسازی و توضیح داده شود.  لازم به ذکر است که مصححان این اثر، سال­ها در حوزه تخصصی اسناد کار کرده و کارشناس ارشد تاریخ می­باشند.

منبع: مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی