تاریخچه «وحدت اسلامی» به روایت آیت ا... واعظ زاده خراسانی

1394/10/6 ۰۸:۳۸

اگر بنا باشد درباره وحدت اسلامی و موضوع تقریب مذاهب با شخصیتی مصاحبه کنیم، آیت ا... محمد واعظ زاده خراسانی، نخستین دبیرکل مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، یکی از بهترین گزینه هاست. عالمی آگاه که بخش مهمی از عمر 90 ساله اش، مصروف اهتمام به تقریب و وحدت اسلامی، شده است. این بار سوم بود که افتخار گفت وگو با ایشان را پیدا می کردم. مناسبت این دیدار، فرا رسیدن هفته وحدت و موضوع مصاحبه، سیر تاریخی اندیشه های تقریبی، طی دویست سال اخیر بود. مانند گذشته، با رویی گشاده مرا پذیرفت و با حافظه قوی و کم نظیرش، شگفت زده ام کرد. استاد از سابقه آشنایی اش با مقوله وحدت اسلامی سخن گفت؛ از این که چگونه با مطالعه مجله «رسالةالاسلام»، جذب افکار تقریبی شده است.

 جواد نوائیان رودسری : اگر بنا باشد درباره وحدت اسلامی و موضوع تقریب مذاهب با شخصیتی مصاحبه کنیم، آیت ا... محمد واعظ زاده خراسانی، نخستین دبیرکل مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، یکی از بهترین گزینه هاست. عالمی آگاه که بخش مهمی از عمر 90 ساله اش، مصروف اهتمام به تقریب و وحدت اسلامی، شده است. این بار سوم بود که افتخار گفت وگو با ایشان را پیدا می کردم. مناسبت این دیدار، فرا رسیدن هفته وحدت و موضوع مصاحبه، سیر تاریخی اندیشه های تقریبی، طی دویست سال اخیر بود. مانند گذشته، با رویی گشاده مرا پذیرفت و با حافظه قوی و کم نظیرش، شگفت زده ام کرد. استاد از سابقه آشنایی اش با مقوله وحدت اسلامی سخن گفت؛ از این که چگونه با مطالعه مجله «رسالةالاسلام»، جذب افکار تقریبی شده است.
سیدجمال الدین اسدآبادی، نخستین طلایه دار وحدت اسلامی
وقتی از استاد واعظ زاده خراسانی درباره چگونگی ظهور و بروز اندیشه های تقریبی در جهان اسلام  می پرسم، سخن را از «سیدجمال الدین اسدآبادی» و تلاش ها و مجاهدت های او برای ترویج تفکر وحدت اسلامی آغاز می کند و می گوید: «سید جمال الدین اسدآبادی، اواسط قرن سیزدهم هجری قمری در اسدآباد همدان به دنیا آمد. او مدتی به تهران رفت و بعد راهی نجف شد و در درس شیخ انصاری شرکت کرد. شیخ انصاری که سید را فردی باهوش و خوش فکر می دید، به او گفت که به هندوستان برود. چون انگلیسی ها آن موقع هندوستان را مستعمره خود کرده بودند و فعالیت هایی علیه اسلام و اندیشه های اسلامی انجام می دادند.
 البته، مشخص نیست که سید آن موقع به هندوستان رفت یا نه، هرچند بعدها این مأموریت را انجام داد. اما آن چه مسلم است، این است که او به ایران آمد و نزد پدرش که هنوز در اسدآباد و در قید حیات بود، رفت. سید فقط دو شب در ایران ماند و بعد راهی افغانستان شد. او در این کشور نظر علما و مسئولان حکومتی را به دیدگاه های خود جلب و حتی، تا مقام وزارت هم ترقی پیدا کرد. از آن جا که سید در پی دعوت مسلمانان به وحدت بود و اگر ایرانی بودن خود را آشکار می کرد، به بهانه این که شیعه است، مانع طرح این مسئله از سوی او می شدند؛ تصمیم گرفت خود را با عنوان افغانی معرفی کند.» وقتی کلام استاد واعظ زاده به این جا می رسد، با لبخند می گوید:«هر چند همان جا، فرد یا افرادی فهمیدند که او ایرانی است و اصل و نسبش را شناختند، اما این مسئله، مانع از فعالیت های سید نشد.»
از هندوستان تا قاهره
آیت ا... واعظ زاده خراسانی، پس از بیان ماجرای سفر سیدجمال از افغانستان به هندوستان، از نفوذ فرهنگ غربی در میان مردم هند و به ویژه مسلمانان این کشور صحبت می کند. او معتقد است که سیدجمال، نخستین گام های خود را در عرصه وحدت اسلامی، در سفر به هندوستان برداشته است. سیدجمال الدین اسدآبادی، در هندوستان، افزون بر نشر تفکرات خود، به برخی شبهات درباره آموزه های اسلامی نیز پاسخ داد و کتاب «رساله نیچریه»، در پاسخ به یکی از همین شبهات نوشته شد. استاد واعظ زاده، گام بعدی سیدجمال را در جهت ترویج اندیشه وحدت اسلامی، مسافرت وی به مصر می داند و می گوید:«سید 8 سال در مصر ماند. او در این کشور با علمای اهل سنت ارتباط برقرار کرد؛ این ارتباط در درس کلام سید برقرار می شد. در واقع، برگزاری درس کلام، بهانه ای برای آشنایی با علمایی بود که زمینه ارائه مباحث مربوط به وحدت اسلامی را داشتند. یکی از این علما، که در رأس همه قرار داشت، شیخ محمد عبده بود.» استاد، از ارادت و شیفتگی شیخ محمد عبده نسبت به سیدجمال نیز، صحبت می کند.
 وقتی سخنان آیت ا... واعظ زاده را درباره استعداد شگفت انگیز سیدجمال الدین اسدآبادی در فراگیری زبان های خارجی و شیوه های نوین او برای گسترش تفکر وحدت اسلامی، شنیدم، دریافتم که چرا باید برای مطالعه روند گسترش تفکر وحدت اسلامی، ابتدا سیدجمال و کارهای او را شناخت. آیت ا... واعظ زاده تأکید می کند:«سیدجمال هر کجا می رفت، دیدگاه های مبتنی بر وحدت اسلامی را منتشر می کرد و تأثیر کلام او چنان بود که حتی مقامات حکومتی نیز به آن گرایش پیدا می کردند.» سیدجمال همراه با شیخ محمد عبده به انگلیس رفت و در آنجا مجله ای هم منتشر کرد. استاد پس از اشاره به این موضوع، می افزاید:«سید جمال بعدها به ایران آمد. ورود او به ایران همزمان با دوران حکومت ناصرالدین شاه بود.
متأسفانه، به سخنان سید توجهی نکردند. او را سوار بر قاطر کردند و پاهایش را زیر شکم قاطر بستند و با همین وضع او را از تهران به بصره فرستادند. سید در بصره، نامه معروفش به میرزای شیرازی درباره امتیاز تنباکو را نوشت و این نامه، مقدمه ای برای جنبش تنباکو در ایران شد که داستانش مفصل است.» سیدجمال الدین اسدآبادی، در راستای ترویج تفکر وحدت اسلامی، اواخر عمر به عثمانی رفت و در آنجا به طرز مشکوکی درگذشت. استاد واعظ زاده خراسانی درباره نقش شیخ محمد عبده در نشر تفکر وحدت اسلامی، پس از سیدجمال نیز صحبت می کند. او به تلاش های شیخ محمد عبده برای رونق بخشیدن به دانشگاه الازهر اشاره هایی دارد؛ ظاهراً تا پیش از فعالیت های عبده، الازهر به شکل یک مدرسه علمیه معمولی اداره می شد و او بود که الازهر را به شکل مؤسسات نوین آموزشی درآورد. آیت ا... واعظ زاده در این باره می گوید:«الازهر در دوران شیخ محمد عبده رنگ دانشگاه به خود گرفت.» البته، استاد درباره اشتباه لفظی میان «جامع الازهر» و «جامعةالازهر» نیز مطالبی بیان و عنوان می کند که اولی، مسجدی است که از دوران فاطمی تا امروز باقی است و دومی، همین دانشگاهی است که توسط عبده توسعه داده شد. از استاد درباره ادامه راه سیدجمال الدین اسدآبادی، پس از شیخ محمد عبده، پرسیدم و این که چه کسانی گفتمان وحدت اسلامی را در مصر زنده نگه داشتند که او پاسخ می دهد:«پس از شیخ محمد عبده، شاگردانش این مسئولیت را برعهده گرفتند که یکی از آن شاگردان، شیخ عبدالمجید سلیم بود که استاد شیخ محمود شلتوت هم هست. شیخ سلیم مدتی رئیس دانشگاه الازهر بود و به دلیل اختلاف با حکام مصر استعفا داد. شیخ عبدالمجید سلیم، مردی سالم و محترم بود.»
فتوای ماندگار
صحبتم با استاد واعظ زاده به موضوع مجمع تقریب مذاهب اسلامی کشیده می شود. او پیش از صحبت درباره این موضوع، دقایقی درباره شخصیت آیت ا...العظمی بروجردی صحبت و از نقش او در اداره و ادامه حیات دارالتقریب اسلامی مصر مطالبی، بیان می کند. آیت ا... واعظ زاده خراسانی، پس از بیان جزئیاتی از حیات علمی استاد خود، می گوید:«آیت ا...بروجردی، استاد من، از کسانی بود که موضوع تقریب را با جدیت فراوانی پیگیری می کرد. با پیشنهاد یکی از نزدیکان و ابتکار عمل مرحوم بروجردی، حدیث ثقلین، با تمام اسناد و مدارک آن در کتاب های روایی اهل سنت، برای دارالتقریب مذاهب اسلامی در قاهره فرستاده شد و آنها نیز، مطالب ارسالی را عیناً چاپ کردند. به استناد همین روایات، که همگی از کتاب های معتبر اهل سنت نقل شده بود، شیخ محمود شلتوت، رئیس الازهر، فتوا داد که تقلید از فقه شیعه امامیه جایز است.»
دارالتقریب چگونه به وجود آمد؟
موضوع بعدی در صحبت های استاد واعظ زاده، چگونگی تأسیس دارالتقریب اسلامی مصر است. او در این باره می گوید:«آن فکری را که سید جمال آورد و بعد شیخ محمد عبده آن را گسترش داد، توسط یک محقق ایرانی که هم در حوزه و هم در دانشگاه تحصیل کرده بود، ادامه یافت. این فرد، علامه شیخ محمدتقی قمی بود. او پیش از آن که به قاهره برود، مدتی به لبنان رفت تا زبان عربی را خوب بیاموزد. شیخ محمدتقی قمی در قاهره با علمای دانشگاه الازهر ارتباط برقرار کرد و عده  ای را که طرفدار وحدت اسلامی بودند، شناخت. او به کمک این افراد، مرکز دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیه را در سال 1327 هجری شمسی تأسیس کرد. محل دارالتقریب هم منزل شیخ محمدتقی قمی در قاهره بود. من بارها به مصر سفر کرده و شاهد بوده ام که خانه او، محل اجتماع افراد علاقه مند به تقریب بود.
دارالتقریب مجله ای به نام «رسالةالاسلام» منتشر می کرد که من از طریق همین مجله با تقریب آشنا شدم. من با دقت این مجله را مطالعه می کردم. مقالاتی از علمای شیعه، بیشتر از مرحوم کاشف الغطاء و چند مقاله از مرحوم سیدشرف الدین و سیدمحسن امین، در این مجله چاپ می شد. مرحوم کاشف الغطاء، از علمای عضو دارالتقریب بود و در جلسات آن هم شرکت می کرد. از آن طرف، شیخ محمود شلتوت، رئیس الازهر، در این مجله، تفسیر می نوشت که در هر شماره، بخش هایی از ابتدای قرآن را تفسیر می کرد و سبک خاصی در تفسیر داشت. بعدها نوشته های او در این مجله، به صورت کتاب چاپ شد. این مجله، مجله ای بسیار مهم و تأثیر گذار بود. من معتقدم تا امروز مجله ای مانند «رسالةالاسلام» چاپ نشده است؛ مجله ای که علمای اهل سنت و شیعه، با هم در آن مقاله بنویسند و منتشر کنند. در این مجله، مکاتباتی که بین علمای الازهر، از جمله شیخ عبدالمجید سلیم و شیخ محمود شلتوت، با آیت ا... بروجردی، انجام می شد، به چاپ می رسید. بعضی از این نامه ها فقط احوالپرسی بود. مثلاً آیت ا... بروجردی کسالتی داشت و شیخ شلتوت از او احوالپرسی می کرد و ایشان هم، متقابلاً جواب او را می داد.
 وقتی شیخ محمدتقی قمی به ایران می آمد، یکی از جاهایی که حتماً باید می رفت، منزل آیت ا...بروجردی بود. مرحوم قمی با آیت ا... بروجردی روابطی صمیمانه داشت. بعدها معلوم شد که اصلاً هزینه چاپ مجله رسالةالاسلام توسط آیت ا... بروجردی تأمین می شده است و با رحلت ایشان، انتشار این مجله هم متوقف شد.» آیت ا... واعظ زاده خراسانی، در پایان این گفت وگو به رویکرد آیت ا...العظمی بروجردی برای تقویت تقریب مذاهب اسلامی نیز اشاره می کند؛ رویکردی که مبتنی بر توجه به مشترکات و دوری از پرداختن به اختلافات بوده  است.

منبع: روزنامه خراسان

سایر تصاویر