1394/9/23 ۱۰:۴۳
واژه بیمه در منابع فارسی، نخستین بار در کتاب « تحفه‌العالم» نوشته عبدالطیف شوشتری به معنای «اطمینان دادن به شخص» به کار رفته است. محمد معین آن را برگرفته از بیما، یک واژه هندی می‌داند،هر چند قطعیتی در این‌باره وجود ندارد. پیشینه بیمه را به مفهوم گونه‌ای تعاون اجتماعی شاید بتوان به ایران باستان بازگرداند. براساس خشت‌نوشته‌های یافت‌شده در محوطه تخت‌جمشید، همه کسانی که در روزگار هخامنشی در آنجا کار می‌کردند به شیوه‌ای بیمه بوده‌اند؛ بدین‌گونه که اگر در زمان انجام کار به مشکل یا آسیبی دچار می‌شدند، تاوانش به آنان پرداخت می‌شد.
روایتی از شکل‌گیری بیمه به شیوه نوین در تاریخ معاصر ایران
پرستو رحیمی: واژه بیمه در منابع فارسی، نخستین بار در کتاب « تحفه‌العالم» نوشته عبدالطیف شوشتری به معنای «اطمینان دادن به شخص» به کار رفته است. محمد معین آن را برگرفته از بیما، یک واژه هندی می‌داند،هر چند قطعیتی در این‌باره وجود ندارد. پیشینه بیمه را به مفهوم گونه‌ای تعاون اجتماعی شاید بتوان به ایران باستان بازگرداند. براساس خشت‌نوشته‌های یافت‌شده در محوطه تخت‌جمشید، همه کسانی که در روزگار هخامنشی در آنجا کار می‌کردند به شیوه‌ای بیمه بوده‌اند؛ بدین‌گونه که اگر در زمان انجام کار به مشکل یا آسیبی دچار می‌شدند، تاوانش به آنان پرداخت می‌شد.
پیشینه بیمه در ایران به شکل و مفهوم امروزی اما به دوران قاجار بازمی‌گردد. در مجموعه اسناد و منابع تاریخی که به کوشش ایرج افشار گرد‌آورده شده، به قانون‌نامه کومپانی سفینه‌النجات در دوران پادشاهی ناصرالدین شاه اشاره شده است. افشار آن را گونه‌ای بیمه برای ایجاد ایمنی و اوضاع و احوال برمی‌شمارد.۱نخستین اقدام عملی در این زمینه اما به سال ١٣٠٨ قمری (١٢٦٩ خورشیدی) بازمی‌گردد. محمدحسن خان اعتمادالسلطنه در یادداشت روز دوشنبه دوم جمادی‌الاولی ١٣٠٨هجری قمری نوشته است: «شنیدم دولت ایران به کمپانی روس امتیاز اطمینان مال و جان داده است که در فرانسه «آسورانس» می‌گویند».۲این مذاکرات میان دولت ایران و سفارت روس انجام و امتیاز فعالیت در زمینه بیمه حمل و نقل به مدت ٧٥ سال به یک تبعه روس به نام لازارپلیاکف واگذار شد. او بر آن اساس ماموریت یافت فعالیت بیمه‌ای خود را تا ٣ سال آغاز کند اما موفق نشد این وظیفه را انجام دهد. امتیاز به همین دلیل از وی گرفته شد.۳پس از آن ٢شرکت روسی به نام‌های «نادژا» و «کافکار مرکوری» در سال ١٢٨٩ خورشیدی در دوران حکومت احمد شاه قاجار، فعالیت‌های بیمه‌ای خود را در ایران آغاز کردند. رخداد انقلاب بلشویکی در روسیه، آن ٢ شرکت را به تعطیلی کشاند. پس از آغاز کار، این ٢موسسه تا سال ۱۳۱۴ خورشیدی، حدود ۱۳ شرکت خارجی در بازار بیمه کشور فعالیت خود را آغاز کردند.
در تداوم این فعالیت‌ها، شرکت بیمه انگلیسی «آلیانس» نمایندگی خود را در ایران ایجاد کرد. چند شرکت آلمانی و سوییسی نیز به فعالیت در این زمینه پرداختند. شرکت بیمه دولتی شوروی به نام «اینگستراخ» نیز بعدها در ایران شعبه‌هایی بنیان نهاد. انگلیسی‌ها نیز «یورکشایر» را در ایران پایه گذاردند.۴ شروع فعالیت این شرکت‌ها در ایران هرچند از این نظر اهمیت دارد که بیمه را به عنوان یکی از شاخص‌های مهم اقتصادی در کشور رواج می‌داد اما از سوی دیگر آنان با بهره‌گیری از ناآگاهی بیمه‌گذاران، در برابر پوشش‌های محدود، حق بیمه‌ای کلان مطالبه و دریافت می‌کردند. همچنین نه‌تنها به بهانه‌های گوناگون از پرداخت خسارت سر باز زده که سالانه مقداری قابل‌توجه ارز در قالب حق بیمه از کشور بیرون می‌بردند. به همین دلیل و به منظور محدود کردن فعالیت شرکت‌های بیمه خارجی، نمایندگی‌هایشان در ایران به سال ١٣١٧ خورشیدی مکلف شدند بخشی از عملیات بیمه‌ای خود را بیمه اتکایی کنند. دولت ایران همچنین در سال ١٣٣١ آنان را واداشت برای ادامه فعالیت در ایران مبلغ ودیعه خود را بالا ببرند. پس از بنیان‌گذاری شرکت سهامی بیمه ایران و پیدایش الزامات قانونی برای بیمه‌های ایرانی و خارجی، فعالیت گسترده بیمه‌های خارجی کاهش یافت؛ نمایندگی‌های آنها در ایران بدین‌ترتیب آرام‌آرام منحل شد. شرکت‌های «اینگستراخ» و «یورکشایر» با این وجود در ایران ماندند تا این که با رخداد انقلاب در سال ١٣٥٧ و در پی تصویب لایحه قانونی ملی شدن شرکت‌های بیمه به تاریخ ٤ تیر ١٣٥٨ به کلی منحل شدند.۵همه عملیات بیمه‌ای بدین‌ترتیب تا پیش از تاسیس شرکت سهامی بیمه ایران به وسیله شرکت‌ها و نمایندگی‌های خارجی انجام می‌شد. به دلیل ناآشنایی ایرانیان با بیمه، قوانین و جزییات مربوط به آن، متصدیان نمایندگی‌ها عمدتا از میان اتباع خارجی مقیم تهران یا اقلیت‌هایی که با زبان‌های فرانسوی و انگلیسی آشنایی داشتند، برگزیده می‌شدند که مختصری نیز به امور بیمه وارد بودند. این متصدیان گاه نیز از مرکز شرکت‌ها به تهران فرستاده می‌شدند. «مدرسه عالی بیمه» بعدها به سال ١٣٤٩ خورشیدی برای پرورش نیروی فنی صنعت بیمه کشور بنیان گذارده شد تا افراد کارآزموده در اختیار شرکت‌های بیمه درآیند.۶ برنامه رسمی این مدرسه در دو رشته «بیمه‌های بازرگانی» و «تعاون و تامین اجتماعی» به تصویب مقامات دانشگاه تهران و وزارت علوم و آموزش عالی رسید. برخی از استادان مدرسه عالی از کشورهای خارجی دعوت می‌شدند.۷
وضعیت بیمه در ایران به همین منوال تا زمان ارایه ایده تاسیس شرکتی ایرانی بر جای ماند. فردی ایرانی به نام دکتر الکساندر آقایان که پیشینه فعالیت در شرکت بیمه روسی «نادژدا» را داشت، تشکیل یک شرکت بیمه ایرانی را در سال ۱۳۱۰ به علی‌اکبر داور، وزیر مالیه پیشنهاد داد. دکتر آقایان، نخستین مدیرعامل بیمه ایران که پیش از آن به عنوان وکیل دعاوی و کارمند یکی از دفترهای بیمه خارجی در تهران خدمت می‌کرد، در این‌باره چنین نوشته است: «در سنه ۱۳۱۰ فکر کردم اگر یک شرکت بیمه تشکیل بشود تا حدی از خروج ارز جلوگیری می‌شود و برای عده‌ای هم کار پیدا می شود».۸
با وجود آن‌که اندیشه تاسیس بیمه دولتی در ایران با مخالفت موسسه بین‌المللی سندیکای بیمه‌گران و موسسه معتبر لویدز مواجه شد، اما با پیگیری‌های پی‌درپی مسئولان و با تخصیص اعتبار قانونی در بودجه سال ١٣١٤ این نهاد با نام «شرکت سهامی بیمه ایران» به تاریخ ١٦ شهریور ١٣١٤ با شماره ٤٦٠ به ثبت رسید. نخستین شرکت ایرانی بیمه بدین‌ترتیب با سرمایه ٢میلیون تومانی بنیان گذارده شد. این شرکت نوپا اما به دلیل مشخص نبودن پرسنل و مکان آن، با تاخیر و در ۱۵آبان سال ۱۳۱۴، عملا کار خود را آغاز کرد.۹ علی‌اکبر داور در این روز، پس از سخنرانی کوتاه در آیین گشایش شرکت سهامی بیمه ایران، منزل مسکونی خود را در پوشش بیمه آتش‌سوزی درآورد. نخستین بیمه‌نامه صادره ایرانی در همین روز به نام وی ثبت شد. نخستین کارمندان شرکت، خانم‌ها بتول خواجه‌نصیری و کناریک لوکاسیان و آقای عبدالصمد شمس بودند.۱۰شرکت بیمه ایران در آغاز کار با مشکلاتی گوناگون روبه‌رو شد که از آن جمله می‌توان به نداشتن قرارداد اتکایی برای بسیاری از رشته‌های بیمه اشاره کرد. بعدها مشخص شد موسسه بین‌المللی سندیکای بیمه‌گران قطعنامه‌ای صادر کرده که در صورت پیدایش بیمه ایرانی، هیچ یک از اعضای سندیکا حق معامله مستقیم و غیرمستقیم با آن شرکت را ندارند. این شرکت به همین دلیل، در ابتدای فعالیت خود تنها بیمه‌نامه‌های آتش‌سوزی و حمل‌ونقل می‌فروخت؛ هرچند توانست آرام‌آرام دیگر محصولات بیمه را نیز به برنامه خود بیفزاید. شرکت بیمه ایران بعدها افزون بر رشته‌های گوناگون بیمه‌های بازرگانی، توانست انواع بیمه‌های اجتماعی همچون بیمه کارگران را نیز در ایران پایه بگذارد. انواع بیمه‌های کارگران در واقع پس از تصویب قانون بیمه کارگران در مجلس شورای ملی به تاریخ ٢٩آبان ١٣٢٢ خورشیدی رواج یافت. بر پایه ماده یکم این قانون، همه کارخانه‌ها و بنیادهای اقتصادی، بازرگانی، صنعتی و معدنی و هر بنیادی که کارگری را در استخدام می‌داشت، چه دولتی، چه غیردولتی، باید کارگران خود را نزد شرکت سهامی بیمه ایران یا شرکت بیمه داخلی دیگر، در برابر رویدادهایی ناخواسته که هنگام پرداختن به کار رخ می‌داد، بیمه می‌کرد. تصویب این قانون، نقطه عطف در حوزه بیمه‌های اجتماعی به شمار می‌آمد. البته این نخستین قانون بیمه در ایران نبود که نخستین قانون بیمه در ایران به سال ۱۳۱۶ به تصویب مجلس شورای ملی رسیده بود. قانون تازه در ۳۶ ماده تهیه شده بود.
همان‌طور که گفته شد بسیاری از شرکت‌های خارجی، به دلیل محدود شدن فعالیت شرکت‌های خارجی بیمه و قوانین تصویب‌شده در این زمینه، تصمیم گرفتند ایران را ترک کنند. زمینه برای تاسیس شرکت‌های خصوصی ایرانی بیمه نیز به این ترتیب، آرام‌آرام فراهم شد؛ به ویژه که دولت ایران در دوره نخست‌وزیری محمد مصدق به سال ١٣٣١ خورشیدی قانونی برای محدود کردن فعالیت شرکت‌های بیمه خارجی اجرا کرد. هشت شرکت خصوصی ایرانی بیمه در میانه سال‌های ١٣٢٩ تا ١٣٤٣ خورشیدی بنیان گذارده شدند. نخستین شرکت خصوصی بیمه به نام «بیمه‌شرق» در سال ۱۳۲۹ تأسیس شد. چند شرکت خصوصی بیمه دیگر تا سال ۱۳۴۳ به نام‌های آریا، آسیا، البرز و امید، در پی آن، فعالیت خود را آغاز کردند.۱۱ با افزایش درآمدهای ارزی کشور در اواخر دهه ۱۳۴۰، تمایل شرکت‌های خارجی برای حضور در کشور بار دیگر افزایش یافت؛ در حالی که احتمال می‌رفت شرکت‌های نوپای داخلی در این میانه آسیب‌پذیر باشند. بنابراین، بیمه مرکزی ایران به عنوان مقام ناظر دولتی در صنعت بیمه کشور در سال ١٣٥٠ تاسیس شد و به موجب قانون تاسیس بیمه مرکزی، وظیفه تنظیم و هدایت بازار بیمه کشور را برعهده گرفت. فعالیت‌های این سازمان و رشد اقتصادی ناشی از افزایش قیمت نفت در دهه ١٣٥٠ به پی‌ریزی چند شرکت بیمه فعال، ازجمله تهران، دانا و حافظ انجامید. فعالیت‌های بیمه‌ای در ایران به این ترتیب گسترشی چشمگیر یافت. تا پیش از رخداد انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۳۵۷، یک شرکت دولتی، ١٢ شرکت خصوصی و دو موسسه خارجی بیمه در ایران فعالیت می‌کردند. شورای انقلاب اما در ۴ تیر ۱۳۵۸ دوازده شرکت خصوصی یادشده را ملی اعلام کرد. اداره آن شرکت‌ها از این‌رو به دولت واگذار و پروانه فعالیت دو شرکت خارجی نیز لغو شد. صنعت بیمه به موجب قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران که در آبان ١٣٥٨ به تصویب رسید، در کنار شماری از دیگر صنایع بزرگ، به‌صورت مالکیت عمومی در اختیار دولت قرار گرفت و ١٣ آذر در تقویم جمهوری اسلامی به عنوان روز بیمه نام‌گذاری شد.
منبع: روزنامه شهروند
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید