1394/9/9 ۱۰:۳۲
«بسیار سفر باید تا پخته شود خامی» ضرب المثلی بود كه مهر تایید می‌زد پای تمام رنجی كه یك مسافر باید به جان می‌خرید تا خورجین تجربه‌اش را پر كند. برای نسل امروز اگر بخواهی از سفرهایی كه ماه‌ها و سال‌ها طول می‌كشید بگویی، پنداری از زندگی در كره‌ای دیگر می‌گویی و تاریخی بعید. انگار نه انگار كه همین ٤٠ سال پیش مردم همین حوالی هنوز جاده‌هاشان مالرو بود و تنها سرمایه‌شان چهارپایی كه به هنگام خستگی، وزن‌شان را به جانش تحمیل می‌كردند. حالا به لطف كارخانجات تولید خودرو نه‌تنها سرعت سفرها بالا رفته، كه زحمت سفرها هم كم شده، همان طور كه امنیت‌شان. كاروانسراها تنها جان پناه و محل استراحت مسافران و تاجران نبودند، بلكه آثاری شاخص به لحاظ معماری محسوب می‌شدند.
«بسیار سفر باید تا پخته شود خامی» ضرب المثلی بود كه مهر تایید می‌زد پای تمام رنجی كه یك مسافر باید به جان می‌خرید تا خورجین تجربه‌اش را پر كند. برای نسل امروز اگر بخواهی از سفرهایی كه ماه‌ها و سال‌ها طول می‌كشید بگویی، پنداری از زندگی در كره‌ای دیگر می‌گویی و تاریخی بعید. انگار نه انگار كه همین ٤٠ سال پیش مردم همین حوالی هنوز جاده‌هاشان مالرو بود و تنها سرمایه‌شان چهارپایی كه به هنگام خستگی، وزن‌شان را به جانش تحمیل می‌كردند. حالا به لطف كارخانجات تولید خودرو نه‌تنها سرعت سفرها بالا رفته، كه زحمت سفرها هم كم شده، همان طور كه امنیت‌شان. كاروانسراها تنها جان پناه و محل استراحت مسافران و تاجران نبودند، بلكه آثاری شاخص به لحاظ معماری محسوب می‌شدند. در دوره‌های مختلف تاریخی تغییراتی در این بناها صورت گرفته و بسته به نیازهای زمان معماری و كاربری این بناها دستخوش تغییراتی شده است. همچنین فاكتور دیگری كه در معماری و طراحی كاروانسراها دخیل بودند منطقه جغرافیایی قرار‌گیری آنها بود. اما به طور كلی كاروانسراها معمولا ساختمانی مربع یا مستطیل دارند، در ورودی بزرگ و دیوارهایی ساده و غالبا آجری، در برخی بناها بادگیرهایی هم در چهار طرف بنا وجود دارد. دالانی مابین ورودی و حیاط داخلی قرار گرفته كه برای جا دادن حیوانات باركش مورد استفاده قرار می‌گرفته. حجره‌های استراحت مسافران پشت طاق‌هایی است كه دورتا دور حیاط مركزی قرار دارند. در كاروانسراهای شهری كه غالبا دو طبقه هستند، از حجره‌های پایینی برای انبار كردن كالاها و تبادل آنها با تجار دیگر استفاده می‌شده و از حجره‌های بالایی برای منزل دادن مسافران.
تاریخ كاروانسراها
تاریخ می‌گوید نخستین كاروانسراها را هخامنشیان تاسیس كردند. هرودوت، مورخ یونانی در سفرش به ایران در دوران هخامنشی، از ساختمان‌هایی نام می‌برد كه بین شوش و سارد ساخته شده‌اند و می‌گوید این ساختمان‌ها در مسیری قرار گرفته بودند كه مسافران آن را سه‌ماهه طی می‌كردند. هرچند كه در مورد نامی كه برای این بناها انتخاب شده بود توضیحی داده نشده و همین موضوع می‌تواند این شبهه را ایجاد كند كه منظور هرودوت همان چاپارخانه‌هایی است كه در راه شاهی، بزرگراه باستانی هخامنشیان، وجود داشتند. اما چیزی كه مسلم است این است كه هخامنشیان بناهایی را برای اتراق كوتاه مسافران در مسیر راه شاهی احداث كرده بودند. هرودوت همچنین در مورد وضعیت راه‌های عصر هخامنشی می‌نویسد: «واحد مقیاس راه‌ها فرسنگ است و به مسافت هر چهار فرسنگ منزلی تهیه شده موسوم به ایستگاه؛ در این منازل مهمانخانههای خوب برپا شده.» وسعت امپراتوری هخامنشی ایجاب می‌كرد كه برای برقراری ارتباط میان شهرها و مراكز مختلف كشور راه‌هایی امن و منظم وجود داشته باشد. اسناد تاریخی موید وجود این نظم و امنیت در راه‌های ارتباطی آن دوران هستند. در دوره‌های تاریخی بعدی نیز این امنیت از ان جهت حفظ شد كه راه ابریشم كه مسیری استراتژیك در آن روزگار بود از سرحدات شمالی ایران عبور می‌كرد. همین بود كه دولت درآمد خوبی در قبال تامین امنیت تجار داشت و همین می‌توانست انگیزه‌ای باشد تا امنیت راهی كه سواحل مدیترانه را به شرق دور پیوند می‌داد توسط دولت‌های اشكانی و ساسانی تامین شود. اما ساخت كاروانسراها در دوران باستان محدود نماند و سلجوقیان هم بناهایی را در میانه شاهراه‌های عبور مسافران و تاجران به نام خود سند زدند. عصر صفوی هم كه در تاریخ معماری ایران دوره‌ای شاخص محسوب می‌شود و نامش با بناهایی گره خورده كه معماری‌شان جهانیان را مبهوت ساخته است، دوره‌ای طلایی در احداث كاروانسراهای ایرانی به حساب می‌آید. این بارز بودن آثار معماری در مورد كاروانسراهای به جا مانده از این دوران هم صدق می‌كند. بسیاری از كاروانسراهایی كه امروزه در میان جاده‌های هرچند ناامن و غیراستاندارد ایران هنوز هم پابرجا هستند، باقیمانده هنر معماران عصر صفوی هستند.
دوران اوج راه‌سازی در ایران باستان برمی‌گردد به دوران ساسانی، در نتیجه بیشترین تعداد كاروانسراها هم در همین دوران ساخته شده است. راه‌سازی و وجود كاروانسراهای متعدد در یك مسیر، نشان‌دهنده رونق تجاری و اقتصادی در آن منطقه بود. همان طور كه راه ابریشم و رونق این راه در مقطعی از تاریخ باعث به وجود آمدن كاروانسراهای بسیاری در این مسیر شده است، بسیاری از بناهایی كه امروزه با عنوان كاروانسرا مورد مطالعه باستان‌شناسان هستند، در مسیر پررونق جاده‌ای كه از چین تا مصر امتداد داشت، قرار دارند.
كاروانسراها به لحاظ معماری از باارزش‌ترین بناهای تاریخی هستند، و برخی آنها را بزرگ‌ترین نوع ساختمان‌های اسلامی می‌دانند. این بناها كه در فرهنگ لغات با نام‌هایی مانند رباط، ساباط، كاربات و خان نامگذاری شده‌اند، كاربردهای مختلفی داشتند. بعضی از انها كه بیشتر با نام رباط مشهور شده‌اند اختصاص به تیمار حیوانات و چارپایان كاروانیان استفاده می‌شدند. كاروانسراها غالبا دارای چاه آب و آب انبار بودند كه چاه‌ها معمولا در میان حیاط مركزی بنا قرار داشتند و آب انبارها با توجه به دوره زمانی بنا در داخل یا خارج از كاروانسرا قرار داشتند. بعضی از كاروانسراها خصوصا بناهایی كه در مسیر جاده ابریشم قرار داشتند دارای فروشگاه برای خرید و فروش، تهیه نان، تهیه گوشت، نمازخانه و آسیاب بودند كه برای سهولت مسافران در نظر گرفته شده بود. كاروانسرای دیر گلچین در جنوب تهران وكاروانسرای مهیار در جاده اصفهان شیراز از جمله بناهایی هستند كه چنین امكاناتی را می‌شد در میان دالان‌ها و اتاق‌های‌شان پیدا كرد.
كاروانسرای ایرانی به روایت جهانگرد فرانسوی
شاید تصویری كه «ژان باتیست تاورنیه» جهانگرد و بازرگان معروف فرانسوی، در سفرنامه‌اش از كاروانسراهای ایرانی می‌دهد تصویری دقیق‌تر باشد: «كاروانسراها مهمان‌خانه مشرق‌زمین هستند و با سبك مهمانخانههای ما خیلی فرق دارند. نه آن لوازم راحت و آسایش در آنها یافت می‌شود نه آن پاكی و تمیزی. بنای آن مربع است. تقریبا مثل محوطه دیر‌ها و معمولا یك طبقه هستند. بنای دو طبقه به ندرت دیده می‌شود. یك درب بزرگ مدخل آن است و در وسط سه ضلع دیگر، یك تالار با یك طاق بزرگی ساخته شده كه مخصوص منزل محترمین است كه شاید آنجا منزل كنند. در دو سوی تالار‌های وسط، اتاق‌ها و حجره‌های كوچكی است كه هر كس یكی از آنها را اختیار می‌كند. این حجره‌ها در طول اضلاع در سه پا از زمین حیاط مرتفع‌تر و در یك خط بنا شده‌اند و طویله‌ها در عقب و پشت اتاق‌ها واقع هستند. گاهی طویله‌ها هم برای منزل كردن به راحتی اتاق‌ها می‌شوند. اغلب مسافران در زمستان بیشتر میل به اقامت در طویله‌ها می‌كنند به جهت اینكه گرم است. طویله‌ها هم مثل تالار‌ها همه طاق‌پوش هستند و از اتاق‌های كاروانسرا یك پنجره كوچك به طرف آخور طویله باز می‌شود كه شخص می‌تواند از آنجا نگاه كند و ببیند اسبش را خوب پرستاری می‌كنند یا نه؟ اخیرا در پشت آخور‌های طویله سكویی بسته شده كه سه چهار نفر می‌توانند قطار بخوابند و اغلب نوكر‌ها روی آن سكو‌ها غذا طبخ می‌كنند. فرش و تختخواب و لوازم طباخی تمام باید همراه مسافر‌ها باشد و آذوقه و ارزاق هم هرچه بخواهد از نان و روغن و میوه به اقتضای فصل به قیمت خوب از كاروانسرادار یا دهاتی‌های اطراف كه بر راه می‌آیند، باید خریداری كنند. كاه و جو هم برای اسب‌ها هست مگر در چند منزل كه نبود. در بیابان از بابت اجاره اتاق‌های كاروانسراها چیزی از مسافر نمی‌گیرند و در شهرها وجه دریافت می‌دارند كه خیلی مختصر است. معمولا كاروان داخل كاروانسرا نمی‌شود، به جهت اینكه گنجایش این همه جمعیت را ندارد و از حیوان و آدم در هر كاروانسرا بیش از یكصد سوار، نمی‌تواند منزل كند. همین كه وارد می‌شوند هر كس حق دارد برای خود یك اتاق انتخاب كند. غنی و فقیر یكسان هستند و تفاوت درجه و مرتبه در این مكان‌ها منظور نمی‌شود.»
منبع: روزنامه اعتماد
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید