ذكاء‌الملك در هیات دیپلمات

1394/9/7 ۰۹:۵۷

«دیروز از وثوق‌الدوله تلگرافی آمده. حاصل اینكه اگر جواب بعضی از سوالات شما را نداده‌ام برای این است كه تكلیف معلوم نشده. كناره‌گیری شما هم مناسب نیست. از بابت پول هم دولت در ضیق است. اما ساعی هستم، بفرستم. حساب پول را هم بفرستید. مزه در این است كه ما را اینجا سرگردان گذاشته‌اند و می‌گویند جواب شما را نمی‌دهیم، به واسطه اینكه تكلیف معلوم نیست. پس تكلیف را كی باید معلوم كرد و باید بكند؟ و چه تكلیفی می‌خواهند معلوم كنند؟»اینها بخش‌هایی از یادداشت‌های روز پنجشنبه بیست و یك شعبان ١٣٣٧ نوشته محمد علی فروغی ذكاء‌الملك

نگاهی به كتاب یادداشت‌های روزانه محمد‌علی فروغی از سفر كنفرانس صلح پاریس

  محسن‌آزموده:  «دیروز از وثوق‌الدوله تلگرافی آمده. حاصل اینكه اگر جواب بعضی از سوالات شما را نداده‌ام برای این است كه تكلیف معلوم نشده. كناره‌گیری شما هم مناسب نیست. از بابت پول هم دولت در ضیق است. اما ساعی هستم، بفرستم. حساب پول را هم بفرستید. مزه در این است كه ما را اینجا سرگردان گذاشته‌اند و می‌گویند جواب شما را نمی‌دهیم، به واسطه اینكه تكلیف معلوم نیست. پس تكلیف را كی باید معلوم كرد و باید بكند؟ و چه تكلیفی می‌خواهند معلوم كنند؟»اینها بخش‌هایی از یادداشت‌های روز پنجشنبه بیست و یك شعبان ١٣٣٧ نوشته محمد علی فروغی ذكاء‌الملك

(١٣٣١ -١٢٥٤ ه. ش.) ‌است، به یك معنا شاید بتوان كل كتاب را در این پاراگراف خلاصه كرد؛ قصه سرگردانی و سردرگمی هیات ایرانی اعزام شده به پاریس كه نمی‌داند باید چه بكند و تكلیفش مشخص نیست و از تهران نیز خبری نمی‌رسد. این یادداشت‌ها در سال اخیر به صورت كتاب یادداشت‌های روزانه سفر كنفرانس صلح پاریس منتشر شده است. فروغی این یادداشت‌ها را در سفرش به اروپا به همراه هیات ایرانی داشت. این یادداشت‌ها با عزیمت از تهران در صبح روز سه‌شنبه ٢٥ آذر ١٢٩٧ (١٧ دسامبر ١٩١٨) آغاز شده و با ترك پاریس در ٢٠ مرداد ١٢٩٩ (١١ آگوست ١٩٢٠) خاتمه می‌یابد. این یادداشت‌ها در شش دفترچه به قطع جیبی بخشی از دفترچه‌های یادداشت محمد علی فروغی است. او در این یادداشت‌ها در تمام طول سفر كارها و وقایع هر روز را با انضباط كامل یادداشت كرده است . نثر كتاب چنان كه آشنایان با نثر فروغی در سایر آثارش آشنا هستند، روان و شیوا و به شیوه گزارش‌نویسی تركیبی از جملات كوتاه و خبری است. نویسنده در این یادداشت‌ها كه تقریبا هر روز را شامل می‌شود، شرح گویایی از كارهایی كه كرده، جاهایی كه رفته، غذاهایی كه خورده، آدم‌هایی كه دیده، اخباری كه شنیده و حرف‌هایی كه گفته را به همراه مختصری از حال و احوال شخصی‌اش بیان می‌كند. فروغی در این یادداشت‌ها كمتر به نظریه‌پردازی و تحلیل پرداخته و بیشتر كوشیده روایتگر و توصیف‌كننده باشد. با این همه در جای‌جای این نوشته‌ها اظهارنظرهای او را درباره مكان‌ها، سیاستمداران، افراد، شرایط و... می‌خوانیم و می‌بینیم كه چطور ذكاءالملك از كارشكنی‌های انگلیسی‌ها و سیاست‌های مخفی‌كارانه دولت و ناكارآمدی سیاست داخلی ایران شاكی است و دل‌نگران وضعیت. همچنین تعلق‌خاطر مولف به كتاب‌ها و دانشمندان در جای جای سطور مشهود است.  كتاب همچنین شامل سه پیوست است كه پیش از این منتشر شده بودند: نخست متن مهمی كه نامه‌ای از پاریس نوشته فروغی خطاب به دوستانش است و در آن نگاه این سیاستمدار به قرارداد ١٩١٠ و انتقاداتش به دولت وثوق و كارشكنی‌های انگلیسی‌ها بازتاب یافته است. دوم نامه خصوصی فروغی به محمود وصال (وقار‌السلطنه) كه تاریخ ١٧ دسامبر ١٩١٩ پاریس را دارد و در آن نیز بار دیگر دغدغه‌های وطن دوستانه فروغی و نگرانی‌اش از وضعیت نابسامان سیاست ایران مشهود است و در نهایت نیز نطق مشهور فروغی در كنفرانس صلح پاریس در ١٩١٩ است كه معلوم نیست ایراد شده یا خیر، اما در آن فروغی بالاختصار تاریخ ایران و روابطش با دولت‌های غربی را بیان می‌كند و می‌كوشد ادعاهای بحق ایران را در بیانی منطقی و عقلانی بیان كند. موضوع اصلی كتاب مذاكرات صلح پاریس است. فروغی بعد از جنگ جهانی اول و در زمان‌هایی كه ریاست دیوان عالی تمییز را در اختیار داشت، به همراه هیاتی به ریاست علیقلی خان انصاری، مشاور الممالك، وزیر امور خارجه به پاریس سفر كرد. در این هیات غیر از این دو، سید ابوالقاسم خان انتظالم الملك (عمید) رییس كابینه وزارت خارجه، میرزا‌حسین خان معین الوزاره (علاء) وزیر سابق فواید عامه و تجارت، آدلف پرنی مستشار وزارت عدلیه و میرزا عبدالحسین خان انصاری (پسر مشاورالممالك) در مقام منشی هیات نیز حضور دارند. در ایام جنگ جهانی اول (١٩١٨-١٩١٤) ایران شرایطی سخت و طاقت‌فرسا دارد. كابینه‌های متعدد روی كار می‌آیند و سقوط می‌كنند، قدرت نظامی كشور سخت كاهش یافت است، وضع داخلی آشفته است و احمد‌شاه جوان علاقه‌ای به سلطنت ندارد. چند سال پیش از آن (١٩٠٨ و ١٩١٥) روسیه و انگلیس در توافقنامه‌ای ایران را بین خود تقسیم كرده‌اند. با شروع جنگ با وجود اعلان بی‌طرفی از سوی ایران، دول متخاصم حریم ایران را به رسمیت نشناختند و خسارات زیادی به كشور وارد كردند. درباره زیان‌هایی كه به ایران وارد شد، آمار و ارقام تكان‌دهنده‌ای منتشر شده است. در نوامبر ١٩١٨ قرارداد متاركه بین متفقین و آلمان و اندكی بعد متحدانش (اتریش و عثمانی) امضا شد و در ژانویه ١٩١٩ كنفرانس ورسای برای بررسی روند صلح و خسارات جنگ برگزار شد. اعزام هیات ایرانی از سوی دولت وثوق‌الدوله به همین منظور صورت گرفت. اهداف كلی هیات ایرانی به شرح ذیل بود:

 ١- شركت ایران در كنفرانس صلح

٢- استقلال سیاسی، اقتصادی و قضایی

٣- جبران خسارات وارده

٤- اصلاح خطوط سرحدی

چنان كه گفته شد در این زمان وثوق‌الدوله،

رییس الوزرا سیاستمدار انگلوفیل بر سر كار بود كه «مردی مقتدر و با‌كفایت بود كه عمیقا باور داشت ایجاد ثبات و امنیت و به طور كلی هر نوع اصلاحاتی در ایران نابسامان آن روزها تنها به شرط حمایت انگلستان ممكن است.» از قضا در همین زمان انگلستان در ایران قدرتی بی‌سابقه داشت، زیرا بعد از فروپاشی روسیه در انقلاب اكتبر ١٩١٧ روس‌ها سخت تضعیف شدند. در این زمان سیاستمداران انگلیسی چون لرد كرزن و سرپرسی كاكس می‌كوشیدند نقش دولت انگلیس را در ایران تقویت كنند و درصدد بودند كه قرارداد معروف ١٩١٩ را كه به قرار داد تحت‌الحمایگی ایران زیرنظر انگلیس است، به تصویب برسانند. در چنین وضعیتی شركت ایران در كنفرانس صلح كه غیر از اهداف یادشده، پای امریكایی‌ها و فرانسوی‌ها را نیز به ایران باز می‌كرد، چندان مقبول طبع بریتانیا نبود. به همین دلیل دولت بریتانیا تمام تلاشش را كرد تا به بهانه اعلام بی‌طرف بودن ایران در جنگ، مانع شركت هیات ایرانی در كنفرانس صلح شود. وثوق‌الدوله نیز هیات اعزامی را بی‌خبر و تكلیف نگه می‌داشت و آنها را در جریان تحولات داخلی ایران قرار نمی‌داد. مساله بعدی برخی ادعاهای گزاف ایران به خصوص در مورد مسائل مرزی بود، مثل اینكه شهرهای قفقاز و سراسر كردستان عثمانی و شهرهای مقدس نجف و كربلا و كل تركستان روسیه به ایران بازگردانده شود! خود فروغی درباره این ادعاها می‌نویسد: «درباب دعاوی ارضی پرده‌پوشی نمی‌كنم كه این یك ادعای زیادی بود كه ما كردیم، مبالغه‌آمیز بود. مخصوصا نقشه‌ای كه كشیدیم مزخرف بود.»  در نهایت نیز هیات نمایندگی ایران اجازه نیافت مدعاهایش را در كنفرانس صلح مطرح كند و به هدف‌هایش دست نیافت. اگرچه توانست چند معلم فرانسوی را استخدام كند. فروغی نیز در این سفر چند سخنرانی در فرانسه و آلمان درباره تاریخ و ادبیات ایران ایراد كرد. كتاب یادداشت‌ها گزارشی از این سفر است و در موضوعات نظری و تئوریك عنوان نشده است. با این همه كل مبنای نظری بحث‌های فروغی را كه صد‌البته بسیار اهمیت دارد می‌توان در چند سطری كه در پایان‌نامه‌اش به ایران آمده خلاصه كرد. او در این سطور از فقدان مفهوم مصلحت همگانی (از مفرداتی كه از قضا جواد طباطبایی نیز بر فقدان آن در اندیشه سیاسی ایرانی تاكید می‌كند) شكایت می‌كند و می‌نویسد: «ایران اول باید وجود پیدا كند تا بر وجودش اثر مترتب شود. وجود داشتن ایران وجود افكار عامه است. وجود افكار عامه بسته به این است كه جماعتی- ولو قلیل باشند- از روی بی‌غرضی در خیر مملكت كار بكنند و متفق باشند. اما افسوس، بس كه گفتم زبان من فرسود.»نكته مهم‌تر كتاب كه آن را به خصوص برای پژوهشگران تاریخ معاصر به سندی ارزشمند بدل می‌سازد، فارغ از بحث مذاكرات كه به آن اشاره شد، اسامی و نام‌هایی است كه در لابه‌لای كتاب به آنها اشاره شده است. محمد‌علی فروغی چنان كه همگان می‌دانند، شخصیتی ذوابعاد است. او به همان میزان كه سیاستمداری استخوان‌دار و با پرنسیب است، در فرهنگ و ادب نیز نامی شناخته شده و موثر محسوب می‌شود و به همان میزان كه با اصحاب سیاست دم‌خور است و در یادداشت‌هایش از ایشان یاد می‌كند، به اهل فرهنگ و قلم نیز توجه دارد و در گوشه و كنار یادداشت‌ها به كرات به آنها اشاره كرده است. در متن یادداشت‌ها در كنار اسامی سیاستمدارانی چون احمدشاه، وثوق‌الدوله، نصره‌‌الدوله، ناصر‌الملك، ممتازالدوله، لرد كرزن، مشاور الممالك، حسین‌خان علایی، انتظام الملك و... به نام‌هایی چون محمد قزوینی، ولتر، پاستور، افلاطون، ویكتور هوگو و... نیز بر‌می‌خوریم. همچنین یادداشت‌ها شامل گزارش‌های جذابی از تئاترها، كنسرت‌های موسیقی، مهمانی‌های اشراف و تفریحات و به‌طور‌كلی زندگی اجتماعی و فرهنگی مردم انگلیس در آن سال‌هاست. به‌طور‌كلی متن یادداشت‌های روزانه محمدعلی فروغی اثری قابل توجه و ارزشمند است كه گزارشی زنده از زبان یكی از فرهیخته‌ترین ایرانیان سال‌های پر‌هیاهوی ایران پس از جنگ جهانی اول ارایه می‌كند.

منبع: روزنامه اعتماد