احیای ایران فرهنگی

1394/8/25 ۱۰:۰۲

دومین نشست از سلسله نشست‌های «پساتوافق» با عنوان «پساتوافق و فرهنگ» 18 آبان‌ماه، به همت گروه جامعه‌شناسی‌ سیاسی انجمن جامعه‌شناسی ایران و انجمن مطالعات ایرانی فرهنگ و ارتباطات در محل اندیشگاه فرهنگی سازمان اسناد و کتابخانه ملی برگزار شد. نخستین نشست از این سلسله مباحث با حضور دکتر ابراهیم متقی، دکتر الهه کولایی، دکتر سید کاووس سیدامامی و دکتر مجتبی مقصودی با موضوع «پساتوافق و سیاست» برگزار شده بود.

گزارش از نشست «پساتوافق و فرهنگ»

  مهسا رمضانـی: دومین نشست از سلسله نشست‌های «پساتوافق» با عنوان «پساتوافق و فرهنگ» 18 آبان‌ماه، به همت گروه جامعه‌شناسی‌ سیاسی انجمن جامعه‌شناسی ایران و انجمن مطالعات ایرانی فرهنگ و ارتباطات در محل اندیشگاه فرهنگی سازمان اسناد و کتابخانه ملی برگزار شد. نخستین نشست از این سلسله مباحث با حضور دکتر ابراهیم متقی، دکتر الهه کولایی، دکتر سید کاووس سیدامامی و دکتر مجتبی مقصودی با موضوع «پساتوافق و سیاست» برگزار شده بود.

باید تصویر «ایران فرهنگی» را به جهان عرضه کنیم

در ابتدای این نشست دکتر سیدرضا صالحی امیری،‌ رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی، سه تصویر از ایران ارائه کرد؛ به زعم او، نخست ایران، یک تصویر به عنوان کشوری نفت‌خیز دارد که حدود یکصد سال با این تصویر به دنیا معرفی می‌شود. تصویر دوم، ایران هسته‌ای است که به گفتمانی بدل شده‌ است تا ذهنیت جهانی را به هراسی اتمی از ایران پیوند زند. اما تصویر سومی که وی از ایران متصور بود، «ایران فرهنگی» است و بر این باور است که باید نگاه جهانی از ایران نفتی و هسته‌ای به «ایران فرهنگی» تغییر پیدا کند که این امر می‌تواند مهم‌ترین دستاورد پساتوافق باشد. وی در این راستا به ظرفیت‌های تمدنی و تنوع اقلیمی و فرهنگی ایران اشاره کرد و بر این باور است که تا پیش از دوران توافق این بعد فرهنگی از کشور در هاله‌ای از ابهام بود و در دوران «پساتوافق» باید این وجه از فرهنگ ایرانی در عرصه جهانی برجسته ‌شود. او همچنین در ضرورت برتری‌ یافتن «دیپلماسی فرهنگی» بر دیپلماسی سیاسی تأکید گذاشت و معتقد است دیپلماسی فرهنگی با «مخاطب قرار دادن ملت» و تأکید بر اشتراکات و مبادلات فرهنگی پایدار، بهتر می‌تواند به ارائه تصویری فرهنگی از ایران در عرصه بین‌الملل، جامه عمل بپوشاند.

ایران پساتوافق؛ ایران تاریخی پیوندپذیر

دکتر پورنجاتی، فعال سیاسی- فرهنگی با بیان اینکه مرزبندی و فصل‌بندی پساتحریم و پساتوافق نوعی گرته‌برداری از تحولات تأثیرگذار است، به نمونه‌ای از این فصل‌بندی‌های تاریخی همچون ایران پس از جنگ جهانی اول، پس از ورود اسلام، پس از حمله چنگیز، پس از مشروطه و... اشاره ‌کرد و سؤال کرد که آیا می‌توان «پساتوافق» را نیز در شمار این فصل‌بندی‌های تاریخی ایران قرار داد؟ او معتقد است برای صحبت از «پساتوافق و فرهنگ» نخست باید در مورد مفهوم «فرهنگ» به اتفاق‌نظر رسید.  اما فارغ از بحث‌های نظری، وی پروژه برجام را زمینه‌ای برای بازگشت به هویت ذاتی و تاریخی ایرانی دانست و معتقد است که ایران همواره به لحاظ موقعیت جغرافیایی و اجتماعی «پیوندپذیر» بوده ‌است و به گونه‌ای آمیب‌وار (موجودی تک سلولی که با همه چیز پیوند می‌یابد) با اشکانیان، مغول‌ها، تیمور، اعراب و... پیوند خورده‌ است. پورنجاتی در این انطباق‌پذیری، برای گروه‌های مرجع فرهنگی و دستگاه‌های مسئول نقشی بسزا قائل شد.

پس از توافق چه انتظارات فرهنگی‌ در ایران شکل خواهد گرفت؟

دکتر هادی خانیکی، استاد ارتباطات دانشگاه علامه ‌طباطبایی نیز ضمن اظهار موافقت با صحبت‌های دکتر پورنجاتی، معتقد است که مسائل فرهنگی آنقدر زود بروز پیدا نمی‌کند که دقیقاً ساعتی پس از توافق، بتوان اثرات آن را مشاهده‌ کرد. از این رو، تقسیم‌بندی صورت گرفته (پساتوافق و فرهنگ) را ناظر به تحولاتی دانست که در انگاره‌ها و فضاهای ذهنی رخ می‌دهد؛ اینکه به دنبال تصویب برجام چه انتظاری در جامعه شکل می‌گیرد و این انتظارات چگونه بر فضای فرهنگی کشور تأثیر می‌گذارد؟

به زعم او، در عالم واقع، متغیرها بر هم تأثیرگذارند و این تأثیر و تأثر در بافت و زمینه‌ای فرهنگی رخ می‌دهد و هیچ کدام به صورتی مستقل قابل تعریف نیستند. از این رو، خانیکی بر این باور است که ما در هر مسأله‌ای با شبکه‌ای از مسائل روبه‌رو می‌شویم و باید با نگاهی چند وجهی به مسائل نگاه کنیم.  خانیکی در این راستا توجه به 5 پیش‌فرض را ضروری دانست: 1.مفهوم توسعه همچون گذشته روشن و مشخص نیست و باید به تعریفی از این مفهوم رسید. 2. ظرفیت‌های نظام اجتماعی چند وجهی است. 3. دیگر نمی‌توان مسائل را در سطح اجتماعی، سیاسی و اقتصادی بررسی کرد و نگاه فرهنگی جایگاه مهمی یافته‌ است. 4. امر آینده پژوهانه؛ یعنی شناسایی روابط بین مسائل جامعه، باید اهمیت بیشتری بیابد. 5. بهبود یافتن فضای ذهنی جامعه؛ چرا که جامعه نیازمند سرمایه اجتماعی است. وی ضمن تأکید بر این 5 پیشفرض، بررسی تصویر ذهنی افراد پس از توافق را نیز از پیشفرض‌های ضروری دانست چراکه معتقد است تحولات فرهنگی، بلندمدت هستند و نمی‌توان تحولات یک شبه‌ را از فرهنگ توقع کرد. با این حال به زعم او، «تصویر ذهنی افراد» مسأله‌ای با زمینه‌ای فرهنگی است که می‌توان آن را در بحث «پسا توافق و فرهنگ» محل تأمل قرار داد.

انگیزه دادن به مردم برای کنشگری در ساحت اجتماع

دکتر سعید معیدفر، استاد بازنشسته جامعه‌شناسی دانشگاه‌ تهران، موضوع را با نگاهی جامعه‌شناسانه و متفاوت از دیگر سخنرانان پیش برد. به زعم او، عبارت «پساتحریم، پسابرجام و پساتوافق» صرفاً برساخته‌ای است که اغلب از سوی سیاستگذاران برای برانگیختن کنشگری در مردم مطرح می‌شود تا به این وسیله انگیزه‌ مردم برای کنشگری را ارتقا بخشند. به باور او، اتفاقاً امروز جامعه در دورترین نقاط نیز آمادگی کنشگری دارد و دلیل مدعا خود را حضور حداکثری و قاطع مردم در انتخابات سال 92 دانست. از این رو، معتقد است اولین اتفاق فرهنگی برای فعلیت بخشیدن به این کنشگری، برداشتن نگاه‌های امنیتی و ایدئولوژیک از مسائل در جامعه است. در واقع، به زعم او، مادامی شکاف بین تحولات در بطن جامعه و نظام سیاسی برداشته می‌شود که نخست بپذیریم در جامعه آسیب‌های اجتماعی وجود دارد و سپس برای حل آنها از نگاه‌های ایدئولوژیک فاصله بگیریم.

 واقعگرایانه‌تر با فرهنگ برخورد کنیم

دکتر محمود شهابی، استاد مطالعات فرهنگی دانشگاه علامه طباطبایی، با بیان اینکه اغلب در بازنمایی واقعیت به سراغ گذشته معرفت‌شناختی می‌رویم، معتقد است که موضعگیری‌ها و اظهارنظرهای ما خواه‌‌ناخواه متأثر از گفتمان‌ها و منافع از پیش تعیین‌شده‌ است و نمی‌توان این آگاهی‌ها را یک شبه تغییر داد. ازاین رو، باید در بحث «پسا توافق و فرهنگ» نیز به شکلی رئالیستی‌تر برخورد کرد.  به زعم او، هم موافقان و هم مخالفان برجام فهم درستی از مفهوم فرهنگ ندارند، برخی معتقدند که تحولات فرهنگی یک شبه به وقوع نمی‌پیوندند و برخی دیگر بر این باورند که در نتیجه این توافق عوامل تهدیدزای بسیاری در حال رخنه کردن است. اما واقعیت این است که فرهنگ از عوامل دیگری همچون تکنولوژی، درهم تنیدگی پاره فرهنگ‌ها، اقتصاد، سیاست و... نیز متأثر است.

از این رو، وی بر این باور است که موافقان و مخالفان برجام اغلب از فقری تئوریک رنج می‌برند و آنچه مطرح می‌کنند، اساساً تفاوتی با گذشته ندارد چراکه در فرهنگ پیوستگی‌هایی وجود دارد و کشیدن خط حائل میان وضعیت فرهنگی ایران قبل و بعد از تحریم اساساً وضعیتی قراردادی است.  این نشست در حالی به پایان رسید که صالحی امیری بر ضرورت احیای ایران فرهنگی تأکید داشت و پورنجاتی و خانیکی بر این باور بودند که باید منظور از فرهنگ در بحث «پساتوافق و فرهنگ» مشخص شود تا بتوان در رابطه با آن به اجماع نظری رسید. اما معیدفر مسأله پساتوافق را اساساً با نگاهی جامعه‌شناسانه زیر سؤال برد و آن را صرفاً برساخته‌ای اجتماعی تصویر کرد و به تبعیت از معیدفر، شهابی نیز بر ضرورت داشتن نگاهی واقع‌گرایانه بر مسأله فرهنگ تأکید گذاشت و تقسیم‌بندی‌های قبل و بعد از برجام را امری قراردادی خواند.

منبع: روزنامه ایران