واکاوی اندیشه های فلسفی علامه طباطبایی

1394/8/24 ۱۰:۵۸

مهسا شریفی: آیت الله علامه سید محمدحسین طباطبایی فیلسوف و دانشمند بزرگ در حکمت و فلسفه است، عالمی فرزانه که سال های فراوانی از عمر خود را در مسیر نگارش گنجینه ای ارزشمند با نام «تفسیر المیزان» سپری کرد.

مهسا شریفی: آیت الله علامه سید محمدحسین طباطبایی فیلسوف و دانشمند بزرگ در حکمت و فلسفه است، عالمی فرزانه که سال های فراوانی از عمر خود را در مسیر نگارش گنجینه ای ارزشمند با نام «تفسیر المیزان» سپری کرد.

آیت الله علامه سید محمدحسین طباطبایی در 1281 هجری خورشیدی در تبریز متولد شد و علوم ابتدایی را در مکتب خانه آموخت و ادبیات عرب، علوم نقلی، فقه و اصول را در مدرسه ی طالبیه زادگاهش فراگرفت.

وی که تشنه ی آموختن بود، همراه برادرش رهسپار نجف شد و در مدت اقامتش در این شهر از محضر استادان بنامی چون سیدابوالقاسم خوانساری، آیت الله نایینی، آیت الله محمدحسین غروی اصفهانی، حکیم سید حسین بادکوبه ای و آیت الله سیدعلی قاضی طباطبایی کسب فیض کرد.

این فیلسوف بزرگ جهان اسلام پس از مدتی به زادگاهش بازگشت و همزمان که به زراعت و کشاورزی می پرداخت، تجربه و اندوخته هایش را در اختیار طالبان علم و دانش قرار داد و آثار گرانبهایی چون کتاب ارزشمند تفسیرالمیزان را که نتیجه ی سال ها تلاش این اندیشمند بزرگ به شمار می رفت، در 20 جلد و به زبان عربی از خود برجای گذاشت. وی در این اثر از روش تفسیر قرآن به قرآن و جز به جز تفسیر آیه ها و بحث های لغوی، بهره برده است.

توجه و اهمیت علامه طباطبایی به شکوفایی اقتصاد سالم در جامعه سبب شد تا او در یکی از بخش های این کتاب، بحث های اقتصادی را مورد بررسی قرار دهد و به موضوع هایی چون برطرف ساختن اختلاف های طبقاتی، مبارزه با زراندوزی و تعادل بخشی به ثروت انباشته در جامعه و شکل بخشیدن به اقتصادی سالم و پویا بپردازد.

«رساله در توحید، رساله در اسماء الله، رساله در افعال الله، الانسان قبل الدنیا، الانسان فی الدنیا، الانسان بعد الدنیا، رساله النبوة و الامامه، رساله وسائط و رسالة الولایه» به زبان عربی نگاشت و کتاب های «شیعه در اسلام، قرآن در اسلام، وحی یا شعور مرموز، اسلام و انسان معاصر، حکومت در اسلام و سنن النبی، بدایة الحکمة، نهایة الحکمة، علی و فلسفه الهی، خلاصه تعالیم اسلام و رساله در حکومت اسلامی» با زبان فارسی؛ از دیگر آثار برجسته این عالم وارسته محسوب می شود.

شوق بی پایان و خستگی ناپذیر این عالم وارسته در کسب دانش، از وی شخصیتی بی نظیر ساخت و زمینه ی دستیابی او را به دانش های گوناگون مهیا کرد. او در توسعه و گسترش علومی مانند فقه، اصول، جبر، هندسه فضایی، حساب استدلالی، ادبیات عرب، معانی و بیان سهمی بسزا داشت.

علامه طباطبایی با انگیزه هایی چون فهم بهتر معارف الهی و پاسخ گویی به شبهه های مادی به احیای علم فلسفه همت گماشت و در این باره می نویسد: «من وقتی وارد قم شدم، دیدم جامعه اسلامی ما نیاز دارد که اسلام را از منابع اصیل خودش بشناسد و بتواند از معارف اسلامی دفاع کند. بنابراین، می بایست در حوزه، درسی می داشتیم که طلبه را آن چنان از لحاظ استدلال عقلی، قوی کند که بتواند عقاید اسلامی را اثبات و از مواضع اسلام دفاع کند و شبهه های اعتقادی وارد نماید و این جز از راه فلسفه میسّر نبود.»

وی، پیوند عجیبی به قرآن مجید داشت و کمک گرفتن از آیه های قرآنی در مسایل گوناگون، گویای میزان تسلط او بر معارف عمیق قرآن بود.

استعداد سرشار این دانشمند برجسته در سرودن شعر، سبب شد تا وی شعرهای زیبای عرفانی و اخلاقی بسراید.

علامه سید محمدحسین طباطبایی سرانجام پس از سال ها تلاش و پژوهش، دنیای حکمت و فلسفه را بدرود گفت و در بیست و چهارم آبان 1360 خورشیدی در تبریز به دیدار حق شتافت.

«سیدجواد میری» دانشیار جامعه شناسی و مطالعات ادیان پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی به مناسبت روز بزرگداشت آیت الله علامه سید محمدحسین طباطبایی در گفت وگو با پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا، انفتاح فکری(گشایش فکری) را یکی از ویژگی های ممتاز علامه طباطبایی برشمرد و گفت: در نگاه وی، گشودگی افق نسبت به مسایل نوین موج می زد، به این معنا که باور و اندیشه های دیگران را نفی نمی کرد و بدین ترتیب امکان گفت وگو میان گفتمان های مختلف را فراهم می ساخت و علت آن باور ویژه ی او به تاویل(تفسیر و عمقی نگری) بود و وی معنویت حقیقی را بدون تاویل غیرممکن می دانست.

با توجه به گرفتاری دنیای امروز و به خصوص جهان اسلام در تعصب و ظاهرگرایی، تنها پادزهر این بیماری، نگاه تاویلی به معنای داشتن گشودگی فکری نسبت به موضوع های گوناگون و ایجاد فضای گفتگو است، بدین ترتیب برای دیگران نیز در ارتباط با شیوه ی تفکر، باور و اندیشه؛ حقی در نظر گرفته می شود.

این استاد دانشگاه چهار دوره ی متفاوت را در زندگی علامه طباطبایی برشمرد و تصریح کرد: کودکی و نوجوانی در تبریز، سفر به نجف، بازگشت به تبریز و هجرت به قم مرحله های گوناگون از زندگی این عالم بزرگ است. با توجه به پیوند و ارتباط این فیلسوف با معارف و حوزه های اسلامی، او به عنوان یکی از متفکران پیشرو در قرن 20 و 21 تبدیل شد و اگر آثار و اندیشه های وی را آن گونه که شایسته است در سطح جهان نمی شناسند، به دلیل جغرافیای تفکری و وجود محدودیت های فراوانی بوده که این دانشمند در آن می زیسته است.

وی یکی از مهم ترین عوامل تمایز میان علامه طباطبایی را با دیگر اندیشمندان؛ اپیستمولوژیک(شناخت شناسی) یا تعامل معرفتی با سنت های فلسفی و حکمی؛ هندی، چینی و حتی فلسفه ی غرب دانست و بیان کرد: به زبان دیگر کسی که می خواهد این اندیشمند توانای جهان اسلام را به عنوان فیلسوف، مفهوم سازی و گفتمان او را بازخوانی کند، بدون در نظر گرفتن ابعاد دیالوگی(گفتگویی) و تعاملی وی غیر ممکن است. نوع و شیوه فهم این دانشمند از سنت اسلامی و حکمی فلسفی ایرانی سبب گشایش افق ها و پرسش های تازه ای شد و برای فهم آنها به عرصه هایی ورود کرد که دیگر اندیشمندان جهان اسلام کمتر به آن پرداخته بودند.

سیدجواد میری، علامه طباطبایی را سرچشمه ای برای فلسفه ی اسلامی و حکمت عنوان کرد و اظهار داشت: اگر فردی بخواهد درباره ی فلسفه و مسیر تفکر فلسفی در جهان اسلام تحقیق و جستجو کند، بدون در نظر گرفتن آثار این اندیشمند بزرگ نمی تواند به هدف خویش دست یابد. استادان و فیلسوفان برجسته ی معاصر ایران بیشتر از شاگردان وی بوده اند. اندیشه های این فیلسوف و شاگردان او، سبب انتقال اندیشه های شیعی و حکمی به جهان غرب و به ویژه فرانسه و آمریکا شد.

در حقیقت علامه طباطبایی یکی از نقطه های عطف حکمت صدرایی یا نوصدرایی در ایران به شمار می رود. اندیشمندان پیش از وی یا این حکمت را بازگو کرده اند، یا تفسیر و حاشیه بر آن نگاشته اند. اما این عارف وارسته به عنوان یکی از موسسان معرفت شناسی در این مکتب وارد حوزه های نوینی همچون معرفت شناسی، اپیستمولوژی(شناخت شناسی)، آنتونولوژی(هستی شناسی)، دین شناسی و دین پژوهی شد.

این نویسنده و پژوهشگر درباره آثار علامه طباطبایی گفت:کتاب تفسیر المیزان اثری ارزشمند است که در حوزه سنت تفسیر نویسی در جهان اسلام، تحولی شگرف ایجاد کرد. کتاب اصول فلسفه و روش رئالیسم از دیگر اثرهای برجسته ی علامه طباطبایی محسوب می شود که در آن قدرت تفکر، اندیشیدن و برخورد عقلانی با گفتمان های دیگر جلوه گر شده است و در عمل نشان می دهد که چگونه می توان با نگاه های معرفت شناسانه با گفتمان های دیگر گفتگو کرد و یک مدل از اندیشه ی فلسفی و فلسفه ی فرهنگ را به ارمغان آورد.

سیدجواد میری، با اشاره به کاربرد اندیشه ی عقلانی، عرفانی و حکمی علامه طباطبایی، در شرایط موجود در جهان افزود: در دنیای امروز و منطقه ی خاورمیانه وجود تروریست ها و نگاه های افراطی، قهرآمیز و ظاهرگرایانه به دین، جهان اسلام را با چالش بزرگی روبرو ساخته است، نگاه وی مبنی بر این که معنویت یک اصل مهم زندگی محسوب می شود، می تواند روشی مناسب برای دستیابی به جامعه انسانی و مطلوب به شمار آید.

این استاد دانشگاه توجه به اخلاق مند بودن و اخلاق مداری را یکی از شاخصه های مهم شخصیت علامه طباطبایی دانست و گفت: انسان به تربیت معنوی نیازمند است و این تربیت را نمی توان به جامعه تزریق کرد و می بایست نگاه ها و باورهای خود را با بررسی شیوه ی زندگی و تفکر وی مورد بازخوانی انتقادی قرار داد. اندیشمندان و فیلسوفان بزرگ مانند او جزو میراث و سنت فکری و ملی ما هستند و برای آن که بتوان در جهان معاصر گفتمان هایی علمی را ایجاد کرد، نیازمند ارتباط با گذشتگان و سنت تفکری هستیم که یکی از مهمترین آنها گفتمان علامه طباطبایی است و باید آن را دوباره مورد واکاوی قرار دهیم.

منبع: ایرنا