نقش دین در جامعه

1394/8/16 ۰۹:۴۰

«کنفرانس اسقفهای سوئیس» نهادی وابسته به کلیسای کاتولیک است و بخشی به نام «گروه ‌کاری اسلام» دارد که مسئولیت تماس با جوامع اسلامی در سراسر جهان را به عهده دارد. در حال حاضر اسقف مارکوس بوسل رئیس آن و دکتر اروین تانر تیزانی دبیرکلش می‌باشد. دور چهارم گفتگوی دینی مرکز گفتگوی ادیان و تمدنهای سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی با این کنفرانس، روزهای۳۰ـ۲۷ مهرماه به میزبانی کنفرانس اسقفان سوئیس در فرایبورگ برگزار شد. در این دور از گفتگوها دکتر ابوذر ابراهیمی به عنوان رئیس هیأت ایرانی و اندیشمندانی از کشورمان متشکل از: حجت‌الاسلام والمسلمین محمود محمدی عراقی عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی، دکتر عماد افروغ استاد جامعه شناسی و حجت‌الاسلام دکتر محسن الویری عضو هیأت علمی دانشگاه باقرالعلوم(ع) به عنوان اعضای هیأت علمی و خانم رستم‌آبادی مسئول بخش گفتگوی دینی با مسیحیت کاتولیک مرکز گفتگوی ادیان و همچنین آقای سالاریان کارشناس سفارت کشورمان در برن حضور داشتند.

نشست دینی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی با کنفرانس اسقفان سوئیس

اشاره: «کنفرانس اسقفهای سوئیس» نهادی وابسته به کلیسای کاتولیک است و بخشی به نام «گروه ‌کاری اسلام» دارد که مسئولیت تماس با جوامع اسلامی در سراسر جهان را به عهده دارد. در حال حاضر اسقف مارکوس بوسل رئیس آن و دکتر اروین تانر تیزانی دبیرکلش می‌باشد. دور چهارم گفتگوی دینی مرکز گفتگوی ادیان و تمدنهای سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی با این کنفرانس، روزهای۳۰ـ۲۷ مهرماه به میزبانی کنفرانس اسقفان سوئیس در فرایبورگ برگزار شد. در این دور از گفتگوها دکتر ابوذر ابراهیمی به عنوان رئیس هیأت ایرانی و اندیشمندانی از کشورمان متشکل از: حجت‌الاسلام والمسلمین محمود محمدی عراقی عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی، دکتر عماد افروغ استاد جامعه شناسی و حجت‌الاسلام دکتر محسن الویری عضو هیأت علمی دانشگاه باقرالعلوم(ع) به عنوان اعضای هیأت علمی و خانم رستم‌آبادی مسئول بخش گفتگوی دینی با مسیحیت کاتولیک مرکز گفتگوی ادیان و همچنین آقای سالاریان کارشناس سفارت کشورمان در برن حضور داشتند.

جلسه افتتاحیه در دانشگاه فرایبورگ

دور چهارم گفتگوی اسلام و مسیحیت کاتولیک سوئیس» با عنوان اصلی «نقش دین در جامعه» با خوشامدگویی خانم پروفسور اپینه (رئیس دانشگاه فرایبورگ) آغاز شد: ما در دانشگاه مرکزی را به نام «مرکز اسلام و جامعه» راه‌اندازی کرده‌ایم تا متمرکز بر گفتگوی ادیان باشد و گفتگوی دینی با مسلمانان را دنبال نماید. تأکید ما بر تعامل و گفتگوی ادیان است. مطالعات تطبیقی در حوزه ادیان در دانشکده الهیات انجام و امروز دانشگاه ما از اصلی‌ترین دانشگاه‌های سوئیس است که در دانشگاه الهیات کاتولیکی تدریس می‌شود. دغدغه اصلی ما در دانشکده الهیات شناساندن خدا و آموزش دکترین مسیحیت است. جایگاه خدا در کلیسا و همچنین وحدت بین فرَق مسیحی از جمله مواردی است که ما بدان می‌پردازیم.

اسقف چارلز مورود (مسئول گفتگوی ادیان کنفرانس اسقفان سوئیس)

چند دهه قبل گفته می‌شد که دین نمی‌تواند نقشی در جامعه ایفا کند، اما امروز می‌بینیم که دین می‌تواند نقش چشمگیری در جامعه داشته باشد.این مسأله در سوئیس مطرح است که: چرا نقش خشونت‌آمیز از دین در جامعه دیده می‌شود؟ پاسخ این است که ما باید همدیگر را بهتر بشناسیم و درباره هم آگاهانه صحبت کنیم. وظیفه ما شناخت مستقیم یکدیگر است. ما می‌توانیم به واسطه گفتگوی دینی یکدیگر را بشناسیم.

نقش دین در جامعه و عوامل بازدارنده (دکتر ابوذر ابراهیمی ترکمان، رئیس سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی)

همه ادیان بر ایمان و عمل صالح در کنار هم تأکید کرده‌اند، در کتاب آسمانی مسلمانان نیز ترکیب «ایمان و عمل صالح» ۷۰ مرتبه در کنار هم ذکر شده است. ریشه واژه «ایمان» و مشتقاتش ۷۲۳ مرتبه و مشتقات واژه «عمل» نیز ۳۱۳ مرتبه در قرآن ذکر شده است. این نشان می‌دهد که اسلام بر مؤمن بودن و عمل صالح بسیار تأکید دارد. در منطق قرآن کریم، فقط ترکیبی از مؤمن بودن و انجام عمل صالح است که انسان را به خداوند نزدیک می‌کند و سبب تکاملش می‌شود.

مؤمن کسی است که آگاهانه حقیقتی را که شناخته و پسندیده، برمی‌گزیند و بدان ملتزم می‌شود. ایمان ترکیبی است از معرفت و التزام قلبی، و مکمل آن و گواه جدی و صادقانه بودنش پایبندی عملی است، هرچند که ما باید به همان اظهار زبانی بسنده کنیم و حق نداریم درون افراد را بکاویم تا بفهمیم که ایمانشان واقعی است یاخیر؛ اما ثواب و مراتب بهشت و رضوان الهی، در گرو ترکیبی از ایمان و عمل صالح است. ایمان و عمل صالح تأثیر متقابل بر یکدیگر دارند؛ به این معنی که هرچه ایمان قوی‌تر باشد، اعمال صالح بیشتری از فرد مؤمن سر می‌زند و عمل صالح نیز در افزایش ایمان فرد تأثیر دارد. هدف اصلی از توصیه به ایمان و عمل صالح، تربیت انسان صالح است و از آنجا که جامعه متشکل از انسانهاست، در نهایت جامعه‌ای صالح تشکیل شود.

سؤال اصلی این است که: چرا امروز حتی در جوامع به ظاهر دینی چنین وضعیتی وجود ندارد؟ و چرا آن دسته از مشکلات جوامع بشری که می‌توانست با پایبندی به دین برطرف شود، هنوز پابرجاست؟ در پاسخ به این سؤال که می‌تواند نقش دین در جوامع را نیز تبیین کند بر سه علت مهم تأکید می‌کنم:

الف) توجه وافر به ظاهر دین و غفلت از باطن آن: متاسفانه یکی از عوامل دین‌زدایی از جوامع همین است که انسانها دین را تا مرحله انجام تشریفات تنزل داده‌اند و از باطن دین که همان تهذیب نفس و اخلاق و نیت پاک است، غفلت صورت گرفته است. از سوی دیگر فضیلت‌های انسانی به جای آنکه در درون دل جا بگیرند، بر زبانها می‌نشینند. باید از طریق انجام شعائر و مناسک به عمق معنوی، اخلاقی و انسانی ظواهر و مظاهر دینی راه یافت.

ب) دوری انسان از هویت حقیقی خود: بشر امروز در جهل نوینی به سر می‌برد: جهل مدرن! منظور جهل در برابر علم نیست، بلکه جهل در برابر عقل است. درست است که علم توانسته انسانها را به زندگی راحت‌تری سوق دهد و سرعت را به زندگی هدیه کند، اما تکنولوژی در عین حال، او را از خودش دور کرده و رفته رفته کیان خانواده را نیز به گسستگی سوق خواهد داد. گاه در زیر یک سقف، افراد بسیار از هم دورند و زبان مشترک ندارند و به همین دلیل انسان رفته رفته از خود دور می‌شود و در هویت خود شک می‌کند. از همین رو در فرهنگ اسلامی تأکید شده است که هرکس خود را شناخت، خداوند را نیز خواهد شناخت.

ج) بت‌پرستی نوین: در دوران جاهلیت هر کسی یک بت را می‌پرستید، اما امروزه انسان بتهای مختلفی را می‌پرستد، بی‌آنکه ظاهر مخصوصی داشته باشد و نام بت را بر خود گرفته باشد! برخی حتی تمایلات نفسانی خود را به عنوان خدا تلقی کرده و از آن پیروی می‌کنند. این تبعیت تا جایی پیش رفته است که حتی از میان بردن همنوع را نیز به پای عمل به تکلیف دینی می‌نویسند. قاتل و مقتول هر دو نام خدا را بر زبان جاری می‌کنند. اگر امروز رهبران ادیان به توحید بازنگردند و جوامع را به سمت یکتاپرستی هدایت نکنند، در آینده فجایع بیشتری رخ خواهد داد.

نقش ادیان در جامعه؛ تأملاتی از دیدگاه مسیحیت (دکتر اروین تانر تیزانی؛ دبیرکل کنفرانس اسقفان)

در اکتبر ۱۹۶۵، شورای دوم واتیکان اعلامیه‌ای با عنوان نوسترا اتات (Nostre Aetate) در زمینه «رابطه میان کلیسای کاتولیک روم با ادیان غیر مسیحی» را اعلام کرد و در دسامبر ۱۹۶۵ اعلامیه‌ای تحت عنوان دیگیتاتیس هیومانا(Dignitatis Humanae) در زمینه «آزادی دین» را اعلام کرد. این اعلامیه‌ها بر ابعاد دینی همه انسانها و بعد اجتماعی هر دینی تأکید دارند.

اعلامیه اول اشعار می‌دارد: «در زمانی که انسانها هر روز به هم نزدیکتر می‌شوند و روابط بین ملتهای مختلف مستحکم‌تر می‌گردد، کلیسا رابطه خود با ادیان غیرمسیحی را با دقت بیشتری بررسی می‌کند. کلیسا در انجام وظیفه خود، بیش از هر چیز بر آنچه میان انسانها مشترک است، تأکید دارد؛ چرا که خداوند تمامی نژادها را آفرید که بر روی زمین زندگی کنند. هدف همه آنها نیز واحد است؛ یعنی خدا. انسانها از ادیان انتظار دارند که به معماهای حل نشده مربوط به وضعیت انسانی پاسخ دهند: رنج انسانی از کجاست و این رنج چه هدفی را دنبال می‌کند؟ راه درست برای رسیدن به سعادت کدام است؟ مرگ، روز قیامت و عقوبت پس از مرگ چیست؟ نهایتاً از کجا آمده‌ایم، و به کجا می‌رویم؟»

در اعلامیه دوم به مطلب زیر بر می‌خوریم: «ماهیت اجتماعی بشر نیازمند آن است که اعمال باطنی دین را به توصیف بیرونی بیاراید. جوامع دینی از الزامات ماهیت اجتماعی بشر و ماهیت اجتماعی دین هستند. نهایتا، ماهیت اجتماعی بشر و ماهیت خود دین مبانی حق بشر برای برگزاری آزاد اجتماعات و استقرار نهادهای اموزشی، فرهنگی، خیریه، و اجتماعی را تحت انگیزش حس دینی‌شان تقویت می‌کند.»

امروز گزاره‌های هر دو اعلامیه بیش از هر زمان دیگری از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند. با توجه به جریان عرفی‌سازی جامعه (سکولاریسم) و جهل فزاینده مردم نسبت به دین، این گزاره‌ها باز هم از اهمیت بیشتری برخوردار می‌شوند. پاپ در نوامبر ۲۰۱۳ اظهار داشت: «امکان ندارد ادعا کنیم که دین محدود به حوزه خصوصی است و یا اینکه وجود دین صرفاً برای آماده‌سازی نفوس برای بهشت است. خداوند می‌خواهد فرزندانش در این دنیا نیز سعادتمند باشند، اگرچه از آنان دعوت می‌شود که برای جهان ابدی خود را آماده کنند. درنتیجه، هیچ کس نمی‌تواند درخواست کند که دین در حوزه خصوصی زندگی شخصی محدود شود… یک دین معتبر همیشه حاوی اشتیاق عمیق برای تغییر جهان است تا ارزشها را انتقال دهد، تا دنیا را بهتر از آنچه تحویل گرفته‌ایم، بر جای گذاریم. اگر نظم‌بخشی عادلانه به جامعه و دولت مسئولیت اساسی حکومت است، کلیسا نمی‌تواند و نبایست در مصاف برای استقرار عدالت، در حاشیه بماند. از همه مسیحیان، از جمله کشیشان، دعوت می‌شود که نسبت به ساختن دنیایی بهتر، دغدغه‌مند باشند.»

این ارتباط دین با دنیا از منظر کلامی مبتنی است بر توصیه مهم مسیح به حواریونش: «تمامی قدرت موجود زمین و آسمان به من عطا شده است. بنابراین بروید و از میان همه ملتها حواری تربیت کنید؛ به آنان بیاموزید که همه تعلیماتی را که به شما داده‌ام، رعایت کنند و بنگرید که من همیشه با شما هستم تا آخرالزمان.» طبق این توصیه، کلیسا بایست یک وظیفه عمومی را ایفا کند که مبتنی است بر اصول مندرج در دکترین اجتماعی که توسط شورای پاپی در سال ۲۰۱۴ ویرایش شده است. پاپ فرانسیس در یک بخشنامه عمومی در زمینه «مراقبت از خانه مشترکمان» (زمین) در ۲۴ ماه مه ۲۰۱۵ از همه پیروان ادیان خواست که با هم نسبت به صیانت از زمین تضمین دهند و اعلام کرد: «کتاب طبیعت واحد و غیرقابل تقسیم است» و شامل محیط زیست، زندگی، جنسیت، خانواده، روابط اجتماعی و غیره می‌شود؛ بنابراین تخریب طبیعت رابطه نزدیک با فرهنگی دارد که همزیستی انسانی را شکل می‌دهد. دین نمی‌تواند نامرتبط با فرایندهای شکل‌دهی به نظرات و تصمیم‌سازی در دولت و جامعه باشد.

دولتها نمی‌توانند ارزشها را از قوانین اساسی و هنجارهای حقوقی که اعتبار، مشروعیت و دلایل اطاعت از خود را از آنها می‌گیرند، استنتاج کنند. در واقع رویکردهای هستی‌شناختی و اخلاقی و ارزشهای مشترک اعضای جامعه برای حفظ و یا ساختن یک نظم اجتماعی استوار و یک نظام خاص سیاسی و حقوقی، چه سکولار و چه الهی، نفش حیاتی دارند. دیدگاههای دینی از این منظر یکی از منابع محتوایی این رویکردها هستند و بنابراین مرجعی برای شکل‌دهی به نظرات و فرایندهای تصمیم سازی در دولت و جامعه هستند.

از آنجا که امروز مسلمانان در بسیاری از کشورهایی که به طور سنتی مسیحی بودند، حضور دارند و کاملا بخشی از این جوامع شده‌اند، گفتگو، خصوصاً با آنها، حائز اهمیت است.

اولین نشست علمی در دانشگاه فرایبورگ

پس از پایان نخستین جلسه، نشست دوم در محل کنفرانس اسقفان سوئیس در فرایبورگ با ایراد سخنرانیهایی آغاز شد و در آن از جمله حجت‌الاسلام والمسلمین محمود محمدی عراقی درباره چالش دین و دمکراسی سخن گفت و ضمن تعریف از دین و سیاست و برشمردن انواع دمکراسی در جهان، به اختلاف مبنایی تفکر دینی و تفکر الحادی پرداخت و تأکید کرد که: این اصل بنیادین خواه ناخواه در پاسخ به رابطه دیانت و سیاست اثر می‌گذارد؛ همچنان که در رابطه سیاست و اخلاق و علم و دین و دین و دنیا و دمکراسی مؤثر است. البته بر فرض بیرون کردن دین از معادلات اجتماعی و محصور کردن آن در امور شخصی و فردی، بحث رابطه فرد و جامعه همچنان باقی خواهد ماند.

وی با اشاره به «عقل و وحی» به عنوان دو نیروی هدایتگر برای حرکت انسان به سوی کمال و مقصد نهایی آفرینش، گفت: بر طبق این تفکر شئون سیاسی و نظام اداره جامعه همانند شئون دیگر از مصادیق «ربوبیت» الهی است و اصالتاً هیچ کس جز خدا حق فرمانروایی بر انسان را ندارد؛ بنابراین اگر شخصی یا گروهی یا منشأ قدرتی بخواهد بر دیگری سلطه پیدا کند و در امور او دخالت و تصرف کند، نیاز به مجوز دارد.

پیمان مواخات

دکتر محسن الویری (عضو هیأت علمی دانشگاه باقرالعلوم(ع)) با بررسی موردی «پیمان مواخات در عصر پیامبر(ص)»، به اختلافات جامعه حجاز صدر اسلام اشاره کرد و نشان داد که از تجربه‌ پیامبر(ص) برای بهره‌گیری از دین در ایجاد یک نظام حقوقی جدید با پیامدهای سیاسی و اجتماعی و اقتصادی آن می‌توان استفاده کرد و یادآور شد که: امروزه نیز می‌توان از مفاهیم دینی همچون اخلاق‌محوری، مهربانی، تعاون و نوعدوستی نه تنها برای معنی‌بخشی و بالندگی درونی نظامهای سیاسی و حقوقی موجود بهره برد، بلکه می‌توان انواع سازمانهای کوچک و بزرگ محلی، ملی و منطقه‌ای و حتی جهانی بر اساس و بنیاد مفاهیم دینی تشکیل داد و از این طریق بر نظامهای حقوقی و سیاسی موجود اثر گذاشت و یا نظامهایی نو ایجاد کرد.

دین و جامعه در چرخش زمانی معاصر

دکتر عماد افروغ در موضوع «دین و جامعه در چرخش زمانی معاصر، بایسته‌ها و واقعیات» به ایراد سخن پرداخت و گفت: بدون فهمی درست و واقعی از شرایط تاریخی دوره‌ای که وارد آن شده‌ایم، دوره‌‌ای که به «چرخش معنوی» معروف شده است، نمی‌توان به درک شایسته‌ای از واقعیات تعامل دین و جامعه و انتظارات جدید از دین در این تعامل نایل آمد. دیگر از دوره‌ای که الحاد آشکار بود، چندان خبری نیست. دوره سکولاریسم پایان یافته است. دوره‌ای که ایمان و تجربه دینی به دور از عرصه حقیقت و در تقابل با عقلانیت علمی تفسیر و تعبیر می‌شد، دستخوش نقدهای جدی‌ شده است.

وی سپس این پرسش را مطرح کرد که: آیا اگر دین موضعی دیگر می‌گرفت و خود را جامعتر و فراگیرتر، مسئول سرنوشت و نجات انسانها می‌دانست و رسالت خویش را به حیات خصوصی و فردی فرو نمی‌کاست و به طور خاص با انسان و حق او همدلانه‌تر برخورد می‌کرد، تاریخ و اتفاقاتی دیگر برای بشر، حداقل بخشی از بشر رقم نمی‌خورد؟

برخلاف تصورات القایی غالب، دین نقش قابل توجهی در فهم‌ها و تحولات جدید انسانی، در توجه به حق انسان و رهایی از تعدیات سیاسی و اجتماعی نیز ایفا نموده است.

سخن پایانی وی این بود که: متولیان نهادی و رسمی‌تر دینی، این بار باید با چشمانی بازتر به رصد کردن اتفاقات و ریشه‌های تاریخی و معرفتی آنها بپردازند و شجاعانه و با آسیب‌شناسی مواضع گذشته و حال خود، سهم خود در برخی اتفاقات ناگوار و غیرانسانی و غیرالهی و مغایر با آرمانهای متعالی و شناخته‌شدة یک حیات دینی معقول را بپذیرند و در اصلاح آن اهتمام جدی ورزند. این آسیب‌شناسی نیز طیف گسترده‌ای دارد. از نوع مباحث کلامی و الهیاتی تا انضمامی‌تر، نوع مواجهه با مسائل جدید و مربوط به حقوق انسانی و اتفاقات و شرایط سیاسی و اجتماعی.

نتیجه

 مقرر شد دور پنجم گفتگوی دینی بین مرکز گفتگوی ادیان و تمدنهای سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی با کنفرانس اسقفان سوئیس با حضور هیأتی از کنفرانس مذکور به میزبانی مرکز گفتگوی ادیان و تمدنها سال ۱۳۹۵ در تهران برگزار گردد.

منبع: روزنامه اطلاعات