شب چله در خراسان رضوی

1392/9/30 ۱۰:۴۷

در میان انبوه آیین های فرهنگی و قدیمی در تاریخ و تمدن ایران، شب یلدا در کنار آیین هایی نظیر عید نوروز، چهارشنبه سوری و غیره جلوه ای از مهرورزی و محبت در خراسان رضوی را به نمایش می گذارد.

در میان انبوه آیین های فرهنگی و قدیمی در تاریخ و تمدن ایران، شب یلدا در کنار آیین هایی نظیر عید نوروز، چهارشنبه سوری و غیره جلوه ای از مهرورزی و محبت در خراسان رضوی را به نمایش می گذارد.

شب یلدا در خراسان به شب چله معروف و دارای پیشنیه دیرینه ای است و مردم در این شب با شرکت در شب نشینی های طولانی و خوردن انواع میوه و تنقلات و برگزاری آیین های مختلف سعی در بهتر گذراندن طولانی ترین شب سال دارند.

مردم این منطقه برای استقبال نخستین روز از سردترین فصل سال تا آنجا که توان مالی دارند، در خرید میوه های مخصوص شب یلدا مانند هندوانه، انار و خربزه کوتاهی نمی کنند.

شب چله، آخرین روز آذر و نخستین شب زمستان و طولانی ترین شب سال را می گویند که ایرانیان باستان با این باور که فردای شب یلدا با دمیدن خورشید، روزها بلندتر شده و تابش نور ایزدی افزایش می یابد.

در گذشته، آخرپاییز و اول زمستان را شب زایش خورشید می خواندند و برای آن جشنی بزرگ برپا می کردند.

در گذر زمان و تاریخ این شب هنوز هم با گردهم آمدن و شب نشینی اعضای خانواده و اقوام در کنار یکدیگر سپری می شود.

استان خراسان رضوی از جمله مناطقی است که این آیین را با وجود تنوع و تکثر قومیت ها در طول سال ها به شکل ویژه گرامی داشته است.

کارشناس مردم شناسی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی در این زمینه گفت: آداب و رسوم شب یلدا در خراسان از پیشینه درازی برخوردار است.

هاشم حسینی با بیان که واژه خور یعنی خورشید و روز پس از شب یلدا را ˈخورروزˈ یا روزخورشید می نامیدند، گفت:حتی نام خراسان نیز از خور به معنای خورشید و سان به معنای سرزمین گرفته شده است.

وی افزود: برای همین طلوع خورشید در این سرزمین به نسبت سایر سرزمین ها از معنای عمیقی برخوردار است و حتی شب یلدا هم به مناسبت اینکه نخستین بارقه های نور خورشید به سرزمین خراسان باریده می شود، جایگاه مهمی دارد.

وی گفت: نزد مردم ایران به طور عام و مردم خراسان به طور ویژه، خورشید نماد زندگی، روشنایی و کار و فعالیت است.

وی با بیان اینکه شب یلدا بلندترین شب سال و آخرین شب پاییز است، اظهار داشت: به دلیل اینکه پس از شب یلدا، شب ها کوتاه تر و روزها بلندتر می شود در ایران از گذشته ها، شب یلدا را به عنوان شب زایش خورشید با آداب و رسوم و آیین های خاص تری برگزار می کنند.

حسینی گفت: در سرزمین خراسان به علت گستردگی زمین و منابع خدادادی اقتصاد و معیشت مردم از شیوه کشاورزی و دامداری تامین می شود که این امر امروز نیز ادامه دارد.

وی افزود: به همین دلیل مردم این خطه پس از پایان مراحل کاشت، داشت و برداشت محصول، آغاز فصل سرما را زمانی برای تجدید قوای خود می دانستند و برگزاری آیین شب یلدا نیز توام با شب زنده داری و خوردن خوراکی های انرژی زا است.

وی بیان کرد: به طور کلی شب یلدا شب زندگی، شادابی و مهرورزی و نیز شب انس و الفت است و از آنجا که در دین مبین اسلام نیز صله رحم یکی از آموزه های اخلاقی و دینی مورد تاکید است در این شب پیوند دین، مذهب و سنت را بخوبی شاهدیم.

وی گفت: در این شب رسم بر این است که پدربزرگ ها و مادر بزرگ ها کانون اصلی تجمع افراد خانواده هستند که همین موضوع باعث افزایش حس احترام و ارزش گذاری کوچکترها به بزرگترها و تقویت حفظ همگرایی خانوادگی می شود.

وی اظهار داشت: در این شب بازگویی خاطرات و بازخوانی افسانه ها از سوی پیرمردان چانه گرم و حتی خواندن متون منظوم و منثور مانند شاهنامه فردوسی، کتاب حمزه حیدری یا دیوان حافظ و حتی قصه هایی که در بین عامه مردم از جایگاه خاصی برخورار بوده مانند داستان های امیرارسلان نامدار در این شب در بین مردم رایج است.

وی با بیان اینکه برگزاری آیین شب زنده داری در طولانی ترین شب سال همراه با توصیه خوردن خوراکی های متعددی است، گفت: خوردن هندوانه در شب یلدا در کل کشور از جمله در بین مردم خراسان رضوی یک رسم دیرینه است.

وی افزود: بر حسب اعتقادات قدیم در نگاه طب سنتی طبایع انسان به دو طبع سرد و گرم تقسیم بندی می شد که ترکیبی از شدت و ضعف چهار عنصر خون، صفرا، سودا و بلغم در هر فرد می دانستند.

این کارشناس مردم شناسی اظهارداشت: خراسانی ها معتقدند که خوردن هندوانه در شب یلدا باعث گرمی مغز و سوزندگی جگر می شود و اعتقاد دارند خوردن هندوانه چهار عنصر اصلی که شکل دهنده طبع انسانی است را به حالت تعادل و اعتدال می رساند.

وی گفت: همچنین به دلیل فرارسیدن فصل سرما انسان نیاز به نیرو و توان بیشتری دارد که خوردن مغز بسیاری میوه ها از جمله بادام، گردو و مغز میوه هایی که در خراسان زیاد کشت می شود مانند هندوانه، خربزه و کدو مرسوم است که تهیه و آماده کردن این ها معمولا توسط زنان صورت می گیرد.

وی یکی از مراسمی که ویژه مردم جنوب خراسان رضوی بخصوص در شهرستان گناباد است، برگزاری مراسم کف زنی برای تهیه خوراکی بنام کف دانست و گفت:مردم شهرهایی ماند گناباد ریشه گیاهی بنام بیخ را در آب خیسانده و می جوشانند و در ظرف بزرگی بنام طغار می ریزند.

حسینی افزود: با دسته ای از چوب های نازک درخت گز که در منطقه جنوب خراسان رشد می کند، شیره ریشه درخت بیخ را به قدری به هم می زنند که به صورت کف در می آید.

وی افزود: سپس کف را با شیره شکر و مغز گردو و سایر چیزها مخلوط و می خورند که این خوراکی طرفداران زیادی دارد.

این کارشناس مردم شناسی گفت: شب یلدا در مشهد شب همنشینی و انس، الفت، دوستی و مودت اعضای خانواده است و اگر در فلسفه شب چله دقت کنیم در اصل کسب مهرورزی و محبتی است که از درون این همنشینی به وجود می آید.

وی یکی دیگر از آداب و سنت های رایج در خراسان رضوی را ویژه تازه عروس ها و تازه دامادها دانست و گفت: در این شب خانواده تازه داماد برای تازه عروس هدایایی را شامل خونچه هایی از قواره های پارچه، کله قند و غیره را به عنوان شب چله ای می برند.

حسینی افزود: برگزاری این مراسم سبب می شود بزرگان و اعضای دو خانواده بیشتر با همدیگر آشنا شوند و همین انس و الفت دو خانواده، بیشتر و موجب تحکیم و پیوند عمیق تر خانواده های عروس و داماد و نیز تحکیم زندگی مشترک زوج جدید می شود.

یک پژوهشگر فرهنگ عامه نیز با بیان اینکه کلمه یلدا به معنی متولد شدن است، گفت: از آنجا که به باور قدما، خورشید دوباره در شب یلدا متولد می شود، به این شب یلدا می گویند.

ناصر رهنما گفت: خورشیدی که در اولین روز دی ماه موسوم به چله بزرگ متولد می شود، چندان که باید نمی تواند خود را نشان دهد اما پس از آن، رفته رفته روشنایی و گرمایش بیشتر می شود.

وی با اشاره به تقسیم بندی زمستان از سوی پیشینیان ما به دو چله بزرگ و کوچک، اظهارداشت: طبق این باور، از آن جایی که این چله با کلمه بزرگ همراه است، در این 40 روز سخت گیری نمی کند و سرمای زیادی در این مدت را شاهد نیستیم و وقتی چله بزرگ تمام می شود، زمستان را به چله کوچک می سپارد و از آن می خواهد تا زمستان را سخت بگیرد.

وی بیان کرد: این اعتقاد که بارش برف و باران در چله کوچک بیشتر می شود، از قدیم رایج بوده است.

این کارشناس ارشد زبان و ادبیات فارسی اظهار داشت: آیین شب یلدا از زمان های قدیم بین ایرانیان رواج داشته و از قدیم این شب در ایران ، آسیای میانه، قسمتی از عراق، عربستان و برخی کشورهای جنوب خلیج فارس جشن گرفته می شد.

وی با تاکید بر این نکته که یلدا متعلق به ایران و ایرانی است، گفت:از زمان های قدیم داستان، افسانه و قصه های مربوط به فرهنگ عامه توسط پیرمردان و پیرزنان در این شب روایت می شده و دلیل شب نشینی ایرانی ها در شب یلدا هم استقبال از تولد خورشید بوده است.

وی ادامه داد: به اعتقاد گذشتگان، در شب یلدا خورشید دوباره متولد می شود و در زمستان در واقع دوران کودکی خود را سپری می کند و در حقیقت بهار فصل جوانی خورشید، تابستان سن کمال آن و پاییز هم زمانی است که به پیری می گراید و این روند هر سال ادامه دارد.

رهنما گفت: قومیت های مختلف در شب یلدا از آداب و رسوم گذشته خود صحبت و با حضور در میان بزرگان به نوعی تجدید دیدار می کردند.

وی اظهار داشت: در گذشته مردم سعی می کردند آن چه را از زمین خود برداشت می کردند در این شب استفاده کنند و تمام طول پاییز برای جمع آوری تنقلات و خوراکی های ویژه این شب و پخت شیرینی و نان های خانگی اقدام می کردند و چند روز مانده به شب یلدا آنها را نمک می زدند یا در روغن تفت می دادند.

یکی دیگر از پژوهشگران فرهنگ عامه در خراسان رضوی با بیان این که خراسان شمالی و خراسان رضوی به دلیل دارا بودن اقوام مختلف، آیین های گوناگونی را در هر یک از ایام سال دارد، گفت: در برگزاری شب یلدا اشتراک های فراوانی بین اقوام مختلف استان به چشم می خورد.

اسماعیل حسین پور گفت: مردم در قدیم معتقد بودند میان فرشته خوبی و بدی در این شب جنگی در می گیرد که با شکست اهریمن (فرشته بدی) در طلوع آفتاب به پایان می رسد.

وی با اعتقاد به اینکه یلدا از دیرباز به عنوان شب صله رحم، محبت ها و حرمت گذاشتن به بزرگان مطرح بوده، گفت: شب نشینی در خانه پدربزرگ ها به دلیل احترام و حرمتی که ایرانیان برای پدران و مادران قائل هستند، انجام می شود.

وی افزود: در این شب، پدربزرگ ها و مادربزرگ ها با شاهنامه خوانی، تفال به دیوان حافظ و قصه گویی و روایت کردن داستان های طولانی از اسطوره های باستان، میهمانان خود را سرگرم می کردند.

حسین پور گفت: خواندن ترانه های دنباله دار بومی، با مضامین عاشقانه یا امید و صمیمیت، نقالی خوانی در کنار بهره مندی از هنرمندی نوازندگان و بخشی ها که بیشتر در روستاها فعالیت داشتند، از جمله آیین هایی است که بیشتر در میان کردها مرسوم بود.

این پژوهشگر به خواص میوه های خاص این شب اشاره کرد و اظهار داشت: بیشتر میوه ها در حکم واکسنی برای پیشگیری از بیماری بویژه سرماخوردگی بوده است.

وی گفت: از آن جایی که طولانی بودن شب یلدا دغدغه ایجاد می کرد، مردم سعی می کردند با تفال زدن به دیوان حافظ که اشعاری سراسر شور و پاکی است، امید به زندگی را برای میهمانان به ارمغان بیاورند و این شب دراز را کوتاه کنند.

شب یلدا یا همان شب ولادت نور شبی برای شادی، محبت و مهرورزی به عزیزان و شب شکرانه نعمت های بیکران خداوند است.ک/4