ارتباط ايران و آناتولي به دوران باستان برمي‌گردد

1392/9/30 ۰۹:۳۲

پژوهشكده تاريخ اسلام، روز دوشنبه 14 اسفندماه ميزبان نشستي بود با عنوان «بررسي زمينه‌هاي نفوذ فرهنگي ايران در آناتولي»اين نشست با حضور آقاي رحيم رييس‌نيا، پژوهشگر تاريخ عثماني و دكتر زهرا رباني، عضو هيات علمي دانشگاه الزهرا برگزار شد.

پژوهشكده تاريخ اسلام، روز دوشنبه 14 اسفندماه ميزبان نشستي بود با عنوان «بررسي زمينه‌هاي نفوذ فرهنگي ايران در آناتولي»اين نشست با حضور آقاي رحيم رييس‌نيا، پژوهشگر تاريخ عثماني و دكتر زهرا رباني، عضو هيات علمي دانشگاه الزهرا برگزار شد. آقاي رييس‌نيا به عنوان سخنران اول به بررسي سير تاريخي نفوذ ايران در منطقه آناتولي اشاره كرد. در ابتداي بحث، سخنران از پيوندهاي ايران و سلجوقيان روم و در بخش بعدي از پيوند ايران با تركيه عثماني و تركيه مدرن سخن به ميان آورد. به اعتقاد آقاي رييس‌نيا، ايرانيان همواره از سوي مرزهاي غربي ايران با امپراتوري روم هم‌مرز بوده است. اين مرزها از دوره ساساني به اين سو، همواره محل نزاع دو طرف درگير بوده است. از طرف ديگر در دوران باستان نيز شاهد همكاري‌هايي ميان ايران و بيزانس در منطقه بالاي خزر و قفقاز بوده‌ايم. پس از اسلام در مرزهاي غربي ايران با امپراتوري رم، دولت‌هاي كوچكي وجود داشتند كه كسروي آنها را تحت عنوان شهرياران گمنام نام مي‌برد. قصه‌هاي اين منطقه در ادبيات منظوم و حماسي خود را نشان داده است كه دارابنامه يك نمونه از آنهاست. بخش بعدي سخنان آقاي رييس‌نيا به طرح اين پرسش گذشت كه چطور ادبيات فارسي گسترش پيدا كرد؟ رييس‌نيا در پاسخ به اين پرسش، درباره دوره سامانيان سخن گفت و گفت كه از اين دوره، زبان فارسي احيا شد. در دوره غزنوي، ايرانيان شاهد پروسه تكامل زبان فارسي بوده‌اند. در دوره محمود غزنوي 400 شاعر وجود داشت كه به نظر مي‌رسد اينها جزو لوازم و كاركردهاي رياست در دوره غزنوي بودند. در اين دوره شرايطي به وجود مي‌آيد كه صنف بزرگي از شاعران شكل مي‌گيرد كه در راس آنها اميرالشعرا قرار دارد، از ميان اين شاعران مي‌توان عنصري را نام برد. رييس‌نيا در ادامه گفت: در دوره سلجوقيان به واسطه تهاجمات نظامي و پيشروي به مناطق مختلف از جمله غرب ايران، باعث گسترش شعر فارسي هستيم. در ادامه كشورگشايي‌هاي سلجوقيان، آنها به آناتولي رسيدند و در درگيري‌هايي كه با روم در جنگ ملازگرد پيش آمد، رومانوس ديوجانس، امپراتوري بيزانس در سال 463 از آلب ارسلان سلجوقي شكست خورد و همين مساله، زمينه‌يي شد براي نفوذ سنگين ايران در اين منطقه. نفوذ ايران تا مرزهاي درياي مديترانه نيز پيش رفت. پس از اين ماجرا، شاهد كشمكش‌هايي ميان سلجوقيان ايران و سلجوقيان بزرگ هستيم. با ضعف سلجوقيان بزرگ و قيام تركمان‌هاي آناتولي شرقي كه يك نمونه آن قيام باباييان بود كه از خراسان بزرگ مهاجرت كرده بودند، زمينه‌ساز نفوذ هرچه بيشتر ايرانيان در اين منطقه شد. در دوره مغول و با حمله آنان به آناتولي، سلجوقيان روم شكست خوردند و تحت اطاعت درآمدند و ايل شدند. همين امر موجب حفظ آناتولي از تخريب و ايجاد امنيت در آنجا شد. با ورود مغول‌ها به اين منطقه ما شاهد حضور انبوهي از صنوف گوناگون به آناتولي هستيم. به اعتقاد رييس‌نيا، گسترش مهاجرت به آناتولي باعث تقويت زبان فارسي در منطقه آناتولي شد كه حتي زبان فارسي به عنوان زبان رسمي دربار سلجوقيان روم مورد استفاده قرار گرفت. اين پژوهشگر حوزه تاريخ عثماني در خاتمه گفت كه در تمام دوره سلجوقي هيچ ضرب‌المثل تركي وجود نداشته و سلجوقيان روم تحت تاثير ادبيات فارسي و نظم عروضي هستند. سخنران بعدي اين نشست، خانم دكتر رباني بيشتر گفته‌هاي خود را به رد سخنان مورخان معاصر ترك مبني بر انكار هرگونه تاثير فرهنگي ايران در آناتولي اختصاص داد. دكتر رباني در ابتداي سخنان خود گفت ارتباط ايران و آناتولي به دوران باستان برمي‌گردد، آناتولي از ساتراپ‌هاي دوره هخامنشي بود و آيين‌هاي ايران باستان تا پيش از سقوط سلجوقيان، حضور محسوسي در آناتولي شرقي داشت. بعد از جريان جنگ ملازگرد، آثار مورخان ارمني و بيزانسي حضور ايرانيان در آناتولي را برجسته نشان مي‌دهد. آريستاك ارمني به وفور حملات ايراني‌ها به منطقه آناتولي را ثبت كرده است. اين استاد دانشگاه در بخش بعدي سخنانش، به مغالطه‌هاي صورت گرفته از سوي محققان ترك پرداخت، كه به عنوان مثال آنها در ورود قبايل ترك به آسياي صغير اغراق كرده‌اند كه با توجه به منابع تاريخي، اين موضوع صحت ندارد. از ديدگاه دكتر رباني، جريان اسلامي شدن و تركي شدن، يك پروسه طولاني مدت بوده و به يكباره اتفاق نيفتاده است. وي با بيان اين مساله كه محققان ترك اصلا عناصر غيرترك را در حملات مسلمين به آناتولي لحاظ نمي‌كنند، گفت در اين حملات هم ايرانيان و هم اعراب حضور داشتند. در بخش بعدي سخنراني ايشان گفتند: زبان فارسي در دربار سلجوقيان تا دوره اميرنشين‌هاي عثماني، فارسي بوده، ولي محققان ترك مي‌خواهند آن را به طبقه حاكمان مربوط كنند و گسترش آن در بين مردم عادي جامعه را ناديده بگيرند. در حالي كه شواهد زيادي مبني بر رواج زبان فارسي در ميان مردم وجود دارد، بسياري از كلمات فارسي در وقف‌نامه‌ها و يا كتيبه‌ها در مساجد و كاروانسراها هستند. اشعار فارسي مولاناجلال‌الدين نيز نشان‌دهنده اين است كه مردم اين منطقه فارسي را مي‌فهميده‌اند. در سفرنامه ابن‌بطوطه نيز اشاراتي مبني بر رواج زبان فارسي در آناتولي وجود دارد.

در تشكيلات حكومتي سلجوقيان به اعتقاد دكتر رباني، 90 درصد كارگزاران ايراني بوده‌اند. به گفته اين محقق، سلجوقيان روم ارادت خاصي نسبت به فرهنگ ايراني داشتند، چرا كه بسياري از القاب حاكمان سلجوقي روم، متعلق به ايران باستان است، همچنين تشكيلات سلجوقيان روم مقتبس از تشكيلات ديواني ايراني است. اين استاد دانشگاه با اشاره به اعتقادات در منطقه آسياي صغير گفت كه فرق متصوفه نقش مهمي در اين منطقه داشتند و فرق متعددي از صوفيان وجود داشت كه سرچشمه آنها به خراسان بازمي‌گشت، حتي فرقه بكتاشيه كه يك فرقه تركي است، نيز در خراسان ريشه دارد.

رباني در ادامه صحبت‌هاي خود با اشاره به سخنان احمديار شار اوجاق، محقق ترك كه گفته بود قيام بابايي‌ها در مناطقي طرفدار بيشتري پيدا كرد كه پائوليسين‌ها حضور داشتند و اين فرقه مسيحي بود، اما از سوي ديگر چون اين فرقه، تشابهاتي با مانوي‌ها دارد، ما شاهد تاثير فرهنگ ايراني هستيم.

اين استاد دانشگاه درباره هنر سلجوقيان نيز معتقد است كه به خاطر نوع آب و هوا و نوع مصالح، تفاوت‌هايي ميان سلجوقيان ايران و روم وجود دارد، اما در سبك ساختمان‌ها و تزيينات، شباهت‌هايي وجود دارد و بيشتر معماران اين بناها ايراني بوده‌اند كه از پسوند ايراني نام‌شان به خوبي مشهود است.

رباني در انتهاي سخنانش با اشاره به علاقه فراوان سلاجقه روم به شاهنامه گفت در اين دوره سه شاهنامه نوشته شده است.