ساز 'دوتار' در مشهد کوک نیست

1394/6/31 ۱۲:۴۱

ساز 'دوتار' با پیشینه ای چند هزار ساله هم اکنون وضعیت چندان مناسبی در استان خراسان رضوی و شهر مشهد ندارد. توحید آرش نیا: تاریخ کهن خراسان مهد ترویج موسیقی و دوتار نوازی در کشور بوده و تاکنون اساتید برجسته این خطه همچون غلامعلی پورعطایی، جعفر رحمانی،حاج قربان سلیمانی،ذوالفقار عسکریان و عبدالله امینی این نوای شیرین را در سراسر دنیا طنین انداز کرده و شکوه فرهنگ ایرانی را به رخ جهانیان کشیده اند.

 ساز 'دوتار' با پیشینه ای چند هزار ساله هم اکنون وضعیت چندان مناسبی در استان خراسان رضوی و شهر مشهد ندارد.

توحید آرش نیا: تاریخ کهن خراسان مهد ترویج موسیقی و دوتار نوازی در کشور بوده و تاکنون اساتید برجسته این خطه همچون غلامعلی پورعطایی، جعفر رحمانی،حاج قربان سلیمانی،ذوالفقار عسکریان و عبدالله امینی این نوای شیرین را در سراسر دنیا طنین انداز کرده و شکوه فرهنگ ایرانی را به رخ جهانیان کشیده اند.

بجنورد، اسفراین، شیروان، درگز ، قوچان ، نیشابور، تایباد، بیرجند، بردسکن، قائنات، تربت جام، کاشمر، باخرز، خواف و سرخس همه و همه جغرافیای ساز 'دوتار' ایران است.

دوتار پیشینه ای چند هزار ساله دارد و می توان آن را مادر تنبور و سه تار محسوب کرد و انواع آن در محدوده مرزهای جغرافیایی ایران به 'دوتار خراسان' با دو گونه شمال و جنوب، 'دوتار ترکمن' و 'دوتار مازندران' تقسیم می شود و شکل ساز و نحوه در دست گرفتن و سبک نواختن در شمال و جنوب خراسان تا حدودی با هم تفاوت دارد.

مردم همین مناطق قصه ها و داستان های خود را در قالب نواهایی دلنشین سینه به سینه به نسل های کنونی منتقل کرده اند. اگرچه دوتار در شرق خراسان از تربت جام، تایباد و خواف سرچشمه می گیرد اما شهرهای دیگر خراسان نیز نوازندگانی به نام را در دل خود جای داده اند.

شهر مشهد نیز از گذشته محل فروش بسیاری از این سازها بوده است، اما این روزها بازار فروش دوتار کوک نیست و دیگر رغبت چندانی برای فروش این ساز ایرانی وجود ندارد.

در این میان بازار بابک را شاید بتوان به عنوان مرکز اصلی فروش ساز و ادوات موسیقی در مشهد دانست که سال ها پیش با وجود تنها دو فروشگاه لوازم موسیقی شکل گرفت.

از زمانی که چراغ سالن ها برای اجرای موسیقی خاموش ماند و دیگر مردم نوای خوش موسیقی را در استانی که صاحب سبک در این عرصه است از یاد بردند، هنرمندان مشهد بار خود را بسته و به تهران مهاجرت کردند و از آن پس مردم این شهر یا هنرمندان خود را تنها در صفحه کوچک تلویزیون دیدند و یا در نتیجه گمنام ماندن، آن ها از یاد بردند.

این شرایط باعث شده تا بازار فروش آلات موسیقی سنتی نیز از رونق بیفتد علاوه بر تعطیلی بسیاری از مغازه ها امروز گرایش به موسیقی سنتی کاهش پیدا کرده و دیگر دوتار جایگاه اصلی خود را از دست داده است.

یکی از فروشندگان دوتار در بازار بابک که سابقه ای چندین ساله دارد گفت: مردم اگر برای خرید ساز به فروشگاه ها مراجعه کنند بیشتر سازهای ارزان قیمت را تهیه می کنند و کیفیت برای آن ها اهمیت چندانی ندارد.

رضا محمودی ادامه داد: قیمت هر ساز بسته به نوع چوب، صفحه، فلز، طوقه و پوستی که در ساخت آن استفاده شده، متفاوت است ، زیرا هرکدام از این ها طنین متفاوتی را تولید می کنند و هرچه این ابزار کیفیت بالاتری داشته باشد به تبع صدای بهتری تولید می کند.

وی با اشاره به این که اغلب سازهای موجود در فروشگاه ها ساخت استان های تهران، اصفهان و خراسان است، اظهار کرد: سازهای سنتی بیشتر توسط افرادی که پا به سن گذاشتند و سازهای کلاسیک همچون گیتار بیشتر توسط جوان ها خریداری می شود.

محمودی خاطر نشان کرد: به طور کلی سازی که بین تمامی سازها در این چند سال از فروش خوبی برخوردار بوده و طرفداران بیشتری داشته، گیتار است.

وی ادامه داد: مشتریان زیادی داریم که برای هیئت ها، تعزیه خوانی، عزاداری، و ارتش و سپاه برای تهیه ساز های بادی همچون تورمپت و ساکسیفون و یا ساز کوبه ای همچون طبل و دهل به فروشگاه ها مراجعه می کنند.

*گرایش ها به سمت موسیقی سنتی رفته است

مصطفی شهبازی فروشنده دیگری که از کارشناسان حوزه موسیقی به حساب می آید نیز به خبرنگار ایرنا گفت: کیفیت سازهای ایرانی همچون تار و سنتور بر اساس نوع چوبی که از نقاط مختلف ایران می آید متفاوت است به طور مثال در مناطق خشک و گرمسیر همچون اصفهان و یزد چوب بهتری برای ساخت ساز وجود دارد و رگه های چوب به هم نزدیک تر هستند اما در مناطق مرطوب ایران بین رگه های چوب فاصله وجود دارد و شکلی از منحنی در صفحه ساز ایجاد می کند.

وی ادامه داد: این موضوع باعث شده تا آن ساز صدای خوبی تولید نکند، بنابراین چوبی که مدت زمان بیشتری در انبار نگه داری شده، رطوبتش از بین رفته و یا متعلق به مناطق خشک باشد، دارای کیفیت بهتری برای استفاده در ساخت ساز است و می تواند در افزایش قیمت آن نیز تاثیر گذار باشد.

شهبازی خاطر نشان کرد: در حال حاضر نیز فعالیت در این عرصه نیازمند پرداخت میلیون ها تومان هزینه است که نه تنها خرید ساز را شامل شده، بلکه هزینه کلاس های اموزشی را نیز دربرمی گیرد، اما اگرچه هزینه آموختن موسیقی و و تهیه ساز زیاد است اما امروزه بیشتر، قشر متوسط سراغ ساز دوتار می آیند زیرا فراگیری این موسیقی بسیار سخت و خارج از حوصله قشر مرفه است.

وی خاطر نشان کرد: با توجه به اینکه دوتار ساز محلی تربت جام و خراسان شمالی است و توسط اهالی این شهرستان ها تولید می شود.

وی تاکید کرد: هر کدام از مناطق مرزی ایران به موسیقی کشوری که در جوار آن ها قرار دارد گرایش داشته و این امر در نوع سازی که استفاده می کنند نیز تاثیر دارد، به طور مثال استان سیستان و بلوچستان به دلیل همجواری با کشورهایی چون پاکستان، هندوستان و افغانستان تقریبا سازهای آن مناطق را استفاده می کند.

شهبازی با اشاره به اینکه بوشهر به دلیل وجود اعراب و هم جواری با آن ها از ساز عود یا داربوکا استفاده می کند، تصریح کرد: موسیقی شمال خراسان نیز شبیه موسیقی تاجیکستان و استان آذربایجان شرقی همانند موسیقی ترکی کشور آذربایجان است.

وی درباره موسیقی خراسانی اظهار کرد: در مراسم های عروسی از سازهای کوبه ای همچون دهل و سازهای بادی همچون سرنا و در مجالس کوچکتر، با جمعیت کمتر از ساز دوتار استفاده می شود.

این کارشناس موسیقی تصریح کرد: دلیل استفاده از ساز در رقص های محلی همچون رقص باران، ریتم بخشیدن به رقص محلی و بیان درخواست و آرمان خود با زبان موسیقی در کنار خواندن شعر، است.

شهبازی درباره نوع ذائقه نسل جدید به موسیقی خاطر نشان می کند: مدتی علاقه به ساز گیتار در بین جوانان زیاد بود و بین آن ها به شدت عمومیت پیداکرده بود.

وی ادامه داد: در این دوسال اخیر، اتفاق خوبی رخ داده و گرایش ها در عرصه موسیقی به سمت سازهای سنتی ایرانی همچون سازهای دف، سنتور و سه تار و دوتار تغییر کرده و این سازها از بیشترین فروش برخوردارند.

این کارشناس موسیقی با اشاره به اینکه تاثیر رسانه ها در این حوزه غیر قابل کتمان است، تصریح کرد: در یک دوره زمانی فضای موسیقی در مشهد بسیار باز بود و مدام شاهد اجرای زنده موسیقی بودیم، در آن زمان مردم مشهد می توانستند بدون واسطه با هنر هنرمندان شهرشان و همچنین هنرمندان سایر شهرها ارتباط برقرار کنند.

این فروشنده موسیقی تصریح کرد: در این 5 سال اخیر بازار فروش ساز روبه نزول پیشرفت و به رکود رسیده و سازهایی همچون دوتار دیگر در بین مردم طرفداران چندانی ندارد.

وی در خصوص راهکار بهبود وضعیت موسیقی مشهد گفت: وقتی ریشه درخت را بخشکانی، برای رشد دوباره اش باید آن را از نو بکاری و منتظر به ثمر رسیدن آن باشی و به نظر من این اتفاق درباره موسیقی مشهد نیز صدق می کند.

این کارشناس موسیقی خاطر نشان کرد: تنها نوش دارویی که برای این وضعیت وجود دارد، برگزاری دوباره اجراهای موسیقی است، زیرا برای علاقه مند شدن مردم به موسیقی نیاز به ارتباط مستقیم و بدون واسطه آن ها با هنرمندان است.

**بازار موسیقی سنتی در مشهد کساد است

مسعود مرادی نیز که فروشنده است ، گفت: به طور کلی از سال 82 تا 86 به دلیل محدود شدن موسیقی، با افت شدید در بازار آن مواجه شدیم و این قضیه باعث شد که نوازنده ها نواختن را رها کرده و به فروش ساز مشغول شوند.

وی ادامه داد: در سال 86 فیلم سنتوری به کارگردانی داریوش مهرجویی ساخته شد و تاثیر زیادی در مردم گذاشت به طوری که حدود یکسال سال و نیم بعد از آن، شاهد فروش بالای ساز سنتور بودیم، اما بعد از آن به علت افزایش قیمت دلار، به طور کلی بازار کساد شد.

این فروشنده بازار موسیقی مشهد تصریح کرد: در این زمینه مجبور شدیم تا برای ایجاد درآمد، به تولید بدنه پیانو که صرفا جنبه تزئینی دارد برای اکثر آتلیه ها و برخی از شهروندان بپردازیم.

مرادی با اشاره به اینکه خرید عمده باعث محدود کردن دامنه سود و کاهش قیمت ها می شود، بیان کرد: فروش ما بیشتر در عرصه سازهای غربی است، سازهایی همچون ویولن و گیتار را به طورعمده خریداری کرده و در اینجا به فروش می رسانیم.

وی ادامه می دهد: برخلاف سال های گذشته که خرید و فروش ساز به طور نقدی انجام می شد، اما در حال حاضر نه تنها ساز را در چند قسط به مشتری ها می فروشیم، بلکه نمایندگی ها نیز شرایط گذاشته و به طور مثال یک پیانو را در چند قسط به ما می فروشند، علت وجود این وضعیت، کاهش قدرت خرید مردم و وضعیت محدود و ضعیف ضعیف موسیقی در مشهد است.

** برای یادگیری حرفه ای موسیقی باید به تهران رفت

مهدی شهیاری از مشتریانی است که برای خرید کتاب آموزشی دف و دوتار به بازار بابک مراجعه کرده گفت:حدود دو سال است که در حال فراگیری و آموزش فنون دف و دوتار هستم ولی به دلیل محدودیت هایی که در شهر مشهد وجود دارد بسیاری از اساتید به تهران سفر کرده اند.

وی با اشاره به اینکه حتی برای خرید دف مجبور شدم به تهران سفر کنم، بیان کرد: بسیار علاقه مند هستم که دف نوازی و دوتار نوازی را تا حد حرفه ای شدن ادامه دهم هرچند زمینه رشد و فعالیت گسترده در مشهد بسیار محدود است.

ایرنا