شرايط اقتصادي ايران در آستانه كودتا در گفت‌وگو با محمد علي همايون كاتوزيان

1394/5/28 ۱۱:۱۲

کاتوزیان بارها از نفت و رانت حاصل از آن به عنوان کابوس سیاست ایران یاد کرده است و بیراه نیست اگر بگوییم نفت به کابوس توسعه ایرانی تبدیل شده است اما با دوره‌کردن اتفاق‌های دوران معاصر می‌توان این نتیجه را گرفت که حق با همایون کاتوزیان است.او معتقد است که آن چیزی که نفت را سیاه کرده است اندیشه سیاهی بود که می‌خواست با تکیه بر نفت و اقتدار،توسعه را به مقصد نهایی نزدیک کند. او معتقد است که نهضت ملی نگاه به نفت را متحول کرد.آنها با تکیه بر نفت در پی دموکراسی و استقلال‌طلبی بودند. دکتر همایون کاتوزیان در ایران متولد شده است و در کالج ST.Antony و دانشکده شرق‌شناسی در دانشگاه آکسفورد، به تدریس تاریخ ایران و ادبیات فارسی مشغول است. وی مدیر و سردبیر مجله انگلیسی مطالعات ایرانی و مؤلف کتب متعدد ازجمله کتاب ایرانیان: ایران باستان، قرون وسطی و مدرن (2009) است.

علی طجوزی: کاتوزیان بارها از نفت و رانت حاصل از آن به عنوان کابوس سیاست ایران یاد کرده است و بیراه نیست اگر بگوییم نفت به کابوس توسعه ایرانی تبدیل شده است اما با دوره‌کردن اتفاق‌های دوران معاصر می‌توان این نتیجه را گرفت که حق با همایون کاتوزیان است.او معتقد است که آن چیزی که نفت را سیاه کرده است اندیشه سیاهی بود که می‌خواست با تکیه بر نفت و اقتدار،توسعه را به مقصد نهایی نزدیک کند. او معتقد است که نهضت ملی نگاه به نفت را متحول کرد.آنها با تکیه بر نفت در پی دموکراسی و استقلال‌طلبی بودند. دکتر همایون کاتوزیان در ایران متولد شده است و در کالج ST.Antony و دانشکده شرق‌شناسی در دانشگاه آکسفورد، به تدریس تاریخ ایران و ادبیات فارسی مشغول است. وی مدیر و سردبیر مجله انگلیسی مطالعات ایرانی و مؤلف کتب متعدد ازجمله کتاب ایرانیان: ایران باستان، قرون وسطی و مدرن (2009) است. کاتوزیان بیش از 40 سال در حال تحقیق در ادبیات، جامعه اقتصاد و تاریخ ایران بوده است و حدود 30 کتاب به زبان‌های انگلیسی و فارسی تألیف کرده است. مفاهیم و مقولاتی همچون استبداد ایرانی، استبداد نفتی، نفت به مثابه رانت و دولت رانتیر و نیز جامعه کوتاه‌مدت (کلنگی) ابداع اوست و نخستین بار توسط وی وارد ادبیات اقتصادی – اجتماعی ایران شد. زمینه تحقیق مورد علاقه او مسائل مربوط به ایران است. تحصیلات رسمی دانشگاهی کاتوزیان در اقتصاد و جامعه‌شناسی است. او به طور همزمان مطالعاتش را در زمینه تاریخ و ادبیات ایران تا سطح پیشرفته آکادمیک ادامه داده‌است و نتایج این مطالعات را می‌توان در تنوع آثار چاپ شده از او دید.تاکنون از او بیش از هفت کتاب در زمینه تاریخ و ادبیات ایران به زبان انگلیسی به چاپ رسیده‌است.

   دلایل اختلاف سران جبهه ملی بادکترمصدق چه بودوچه تاثیری درسرنگونی دولت وی داشت؟

پس از نخست وزیر شدن مصدق جبهه ملی تعطیل شد و دیگر سازمانی به این نام وجود نداشت.درعوض اصطلاح جبهه ملی رایج شد و چند حزب طرفدار مصدق سازمان های آن را تشکیل می‌دادند.همه سران نهضت ملی تا سی ام تیرماه 1331 که برای بازگرداندن مصدق به نخست وزیری برضداحمدقوام قیام شد،پیشتیبان مصدق بودند ولی رفته رفته چند تن از آنان به مخالفت با او برخاستند که مهم ترین آنان آیت‌ا... کاشانی ،دکتر مظفر بقائی ،حسن مکی و سید ابوالحسن حائری زاده بودند.سبب اصلی مخالفت اینان این بود که مصدق به اندازه کافی به نظرات ایشان در امور گوناگون وقعی نمی گذارد.همین مسئله رفته رفته سبب اختلافات دقیق تری شد.در وهله اول مهم ترین اختلافاتی که علنا مطرح شد به خاطر تقاضای مصدق از مجلس برای تمدید اختیارات 6 ماهه او بود. 6 ماه پیش از آن لایحه اختیارت به اتفاق آرا  از مجلس شورای گذشته بود . اما در دی ماه 1331 که دوره اش به پایان رسید ومصدق از مجلس درخواست تمدید کرد آن چند تن مخالفت کردند، اگر چه دست آخر در مجلس رای مخالف ندادند.از آن پس روابط روزبه روز تیره‌تر می شد تا واقعه 9 اسفند که به غلط شایع شد مصدق می خواهد شاه را به خارج بفرستد و آنها همراه با جمعی دیگر به دفاع از شاه برخاستند و مصدق را کوبیدند . از این پس می توان گفت کار تقریبا به دشمنی کشید و این دشمنی بر اثر تصمیم مصدق برای بستن مجلس با رفراندوم یا همه پرسی به اوج خود رسید .اختلافات درون نهضت ملی در شکست آن موثر بود ،یکی به دلیل تضعیف کلی نهضت ومصدق ودیگری به این دلیل که چند تن از مخالفان در تکوین کودتای 28 مرداد دخالت داشتند و بلافاصله پس از کودتا همه آنان کودتا را تایید کردند وتبریک گفتند .

   برخی معتقدهستندکه اختلافات داخلی بیشترازعوامل بیرونی برسقوط دولت مصدق تاثیرداشته است .آیاشمااین نظرراقبول دارید .به چه دلیل ؟

اختلافات داخلی منحصر به اختلافات درون نهضت ملی نبود بلکه شاه ،بخشی از ارتش،سیاستمداران محافظه کار و حزب توده را در بر می گرفت .هم مخالفان خارجی و هم مخالفان داخلی مصدق به اشکال گوناگون در کودتای 28 مرداد و شکست نهضت ملی شرکت داشتند . اما اگر دولت های انگلستان وآمریکا کودتا را سازمان نداده ومالیه آن را تامین نکرده بودند کودتای 28 مرداد پیش نمی آمد .

  باتوجه به شرایط اقتصادی و اختلاف دولت ومجلس،اگر کودتا صورت نمی گرفت به نظر شما آیادولت مصدق سقوط می کرد یا خیر؟

اصولانمی توان به این گونه سوال ها به شیوه علمی پاسخ داد چون ما علم غیب نداریم .آنچه در این مورد می توان گفت این است که در آخر کار ،دولت مصدق با مشکلات بزرگی روبه‌رو بود به نحوی که بسیار بعید است در بلند مدت وضع به همان شکل دوام می یافت .

   باتوجه به شرایط آن‌روزجامعه ایران وفقدان دانش ونهادهای دموکراسی ساز،اگردولت مصدق برجامی ماند،به نظرشمادکتربا توجه به اختیاراتش،آیابه سمت دموکراسی حرکت میکردیا درمسیردیکتاتوری قرارمی گرفت؟

اگر مصدق دعوای نفت را به بهترین وجه ممکن حل می کرد و در عین حال با راه های قانونی دشمنان راست وچپش را که در روز روشن دست‌اندرکار برانداختن  او بودند سرجایشان می‌نشاند، آنگاه نهضت ملی پیروز می شد و راه برای حرکت به سوی یک نظام دموکراتیک باز می شد .

روزنامه قانون