میراثی که ثبت شد اما حفظ نشد!

1394/5/12 ۱۰:۲۰

در گذشته، به هر گوشه از سواحل جنوبی ایران که می‌رفتی، تنها راه سفر به دریا، لنج‌ها و کشتی‌های چوبی بود. در سفر نوشت‌های ملّاحان (دریانوردان) پارسی می‌توان نمونه این دریانوردی‌ها را که به قصد سیاحت یا تجارت انجام می‌شد سراغ گرفت؛ از خوزستان و مصب رود کارون تا بندر گمبرون (بندر عباس) و لنگه و لافت و کُنگ و قشم و کیش و حتی چابهار و در گذشته‌های دور سیراف، لیان و کهور. همه این بنادر و جزایر، روزگاری مهد دریانوردی ایرانیان بودند و هر آنچه از شرق آفریقا و شبه قاره هند می‌آمد، باید از این محل و مجرا می‌گذشت تا به‌اندلس (اسپانیا به عنوان دروازه ورود به اروپا) می‌رسید. اما در این میان، وسیله عبور و مرور ناخداهای ایرانی، «لنج» بود، آن هم از نوع «چوبی» اش. فیلم‌ها و داستان هایی که در جنوب ایران می‌گذرند، بر این امر صحه می گذارند که فیلم هایی چون «ناخدا خورشید» (ساخته ناصر تقوایی) و «راه آبی ابریشم» (ساخته محمد بزرگ نیا) و مجموعه داستان «چراغ آخر» (نوشته صادق چوبک)، چند مصداق بر این ادعا هستند.

گزارش از لنج‌های چوبی خلیج فارس که پس از ثبت جهانی، این روزها رو به زوال است

  حمیدرضا محمدی: در گذشته، به هر گوشه از سواحل جنوبی ایران که می‌رفتی، تنها راه سفر به دریا، لنج‌ها و کشتی‌های چوبی بود. در سفر نوشت‌های ملّاحان (دریانوردان) پارسی می‌توان نمونه این دریانوردی‌ها را که به قصد سیاحت یا تجارت انجام می‌شد سراغ گرفت؛ از خوزستان و مصب رود کارون تا بندر گمبرون (بندر عباس) و لنگه و لافت و کُنگ و قشم و کیش و حتی چابهار و در گذشته‌های دور سیراف، لیان و کهور. همه این بنادر و جزایر، روزگاری مهد دریانوردی ایرانیان بودند و هر آنچه از شرق آفریقا و شبه قاره هند می‌آمد، باید از این محل و مجرا می‌گذشت تا به‌اندلس (اسپانیا به عنوان دروازه ورود به اروپا) می‌رسید. اما در این میان، وسیله عبور و مرور ناخداهای ایرانی، «لنج» بود، آن هم از نوع «چوبی» اش. فیلم‌ها و داستان هایی که در جنوب ایران می‌گذرند، بر این امر صحه می گذارند که فیلم هایی چون «ناخدا خورشید» (ساخته ناصر تقوایی) و «راه آبی ابریشم» (ساخته محمد بزرگ نیا) و مجموعه داستان «چراغ آخر» (نوشته صادق چوبک)، چند مصداق بر این ادعا هستند.

اما اکنون، مهارت های سنتی ساخت لنج و دریانوردی با آن در خلیج فارس که در ششم آذر1390، در فهرست میراث معنوی (ناملموس) یونسکو به ثبت رسید، رو به نابودی است. در این میان، لنج‌های فایبرگلاس به مرور جای لنج‌های چوبی را گرفته و از سوی دیگر، مهارت راندن در خلیج فارس که در طول هزاره‌ها - یعنی از زمانه عیلامیان باستان تاکنون - در میان اهالی دریا، سینه به سینه و از پدران به پسران رسیده بود، با مرگ هر پیر ناخدا، رو به سوی خاموشی می‌رود. «عبدالرضا دشتی زاده»، رئیس اداره میراث فرهنگی سازمان منطقه آزاد قشم که درباره لنج‌های ایرانی، پژوهش کرده است، در این باره به «ایران» گفت: «در ایران، لنج‌ها در کرانه‌های خلیج فارس بسیار یافت می‌شوند و لنج‌سازی یکی از صنایع بومی مردمان خلیج فارس است. به‌طور کلی لنج‌سازی و قایق‌سازی یکی از قدیمی ترین و مهم ترین صنایع دستی در جنوب ایران به شمار می‌رود و سابقه آن به دوره افشاریه می‌رسد. این صنعت در سال‌های اخیر به واسطه افزایش مبادلات دریایی و صید ماهی از رونق زیادی برخوردار است.»

حتی شاید جالب باشد که بدانید، صاحبان کارگاه‌های لنج‌سازی - با عنوان «گلّاف» - که در روزگار اوج، زمینه جذب و کارآفرینی نیروهای بسیار زیادی را در جنوب ایران فراهم می‌کرده است، به لحاظ منزلت و مرتبت اجتماعی، جایگاه والا و قابل توجهی داشته‌اند اما دشتی‌زاده از اکنونِ لنج‌های چوبی می‌گوید که متأسفانه رو به افول است: «عمر لنج‌های چوبی به 100 سال می‌رسد و هم اکنون نیز می‌توان چنین لنج هایی که به دریانوردی و حمل کالا مشغول هستند و بدون هیچ مشکلی به کارشان ادمه می‌دهند اما عمر مفید لنج‌های فایبرگلاس به زحمت و اگر آسیبی به آنها نرسد که از دور خارج شود، به زحمت به 20 سال می‌رسد. ازسویی دیگر به سبب ‌آنکه بیشتر مواد به‌کار رفته در لنج‌های فایبرگلاس، مواد شیمیایی است، بخش زیادی از مواد غذایی فاسد شده و از بین می‌رود، حال آنکه این محصولات در لنج‌های چوبی بدون مشکل جابه‌جا می‌شوند.» علاوه بر آنچه او اشاره کرد، «محمداسحاق» که کارگر پاکستانی در کارگاه لنج‌سازی بندر لافت در محدوده جزیره قشم در استان هرمزگان است به «ایران» گفت: «لنج‌های فایبرگلاس، به دلیل همان مواد شیمیایی - که در ساخت شان مورد استفاده قرار گرفته است - زودتر آتش می‌گیرند، حجم کمتری از کالا را در خود می‌گنجانند و در طوفان‌های دریایی، احتمال به سلامت رسیدن شان نیز پایین تر است. شاید تنها مزیت آنها، سرعت بیشتر، زمان پایان ساخت و قیمت تمام شده کمتر است.لنج‌های چوبی با هزینه‌ای حدود 4 میلیارد تومان در طول 3 سال و فایبرگلاس حداکثر 200 میلیون تومان در مدت یک سال تمام می‌شود و هیچ سرمایه‌گذاری، حاضر نیست چنین ریسکی کند. البته حالا در جنوب، تنها کنگ، گوران و کنارک مانده‌اند که لنج می‌سازند.»

با همه این اوصاف که دنیا، لنج‌های چوبی را پذیرفته اما عجیب است که سازمان بنادر و کشتیرانی در سرزمینی که دانش لنج‌سازی و دریانوردی در آن بومی و نهادینه شده، تنها برای لنج‌های فایبرگلاس، مجوز ساخت صادر می‌کند. هرچند مدیریت ژئوپارک قشم، می‌کوشد با ترغیب اهالی جنوب بخصوص قشم و سازندگان و استفاده کنندگان به «لنج‌های چوبی»، هم در جذب گردشگر یاری رساند و هم آنکه این سنت چند هزار ساله مردم جنوب ایران را با یک مستمسک - یعنی همان رخداد مبارک ثبت در میراث معنوی یونسکو - ماندگار کند.

 روزنامه ایران