1394/5/11 ۰۹:۳۲
رضا سليمان نوري: قدمت سکونت در ایران زمین باعث شده تا در گوشه گوشه این مرز و بوم آثاری بر جای ماند که بازگو کننده متمدن بودن ایرانیان ادوار گذشته است. یکی از این نمادهای کمتر شناخته شده غارهای دستکند موجود در بدنه برخی از کوه های کشور است. غارهایی که شناخته شده ترین آنها کَرَفتو در 31 کیلومتری شمال غرب شهر دیواندره کردستان و کوگان در ۴۵ کیلومتری خرم آباد لرستان است.
آمل نیز از مناطقی در کشور محسوب می‌شود که این نوع سازه دست ساز بشر در آن مشاهده شده است.البته اگر بخواهیم توصیف بهتری داشته باشیم باید بگوییم هرچند کرفتو بزرگترین و کوگان اسرارآمیزترین غار دستکند کشور هستند اما مجموعه غارهای دستکند آمل در نوع خود از لحاظ تمرکز در یک منطقه، در ایران منحصر به‌فرد است. این دستکندها در طول دره هراز از آبادی اسک مرکز قدیم بالالاریجان تا روستای پنجاب یعنی مسیری در حدود 42 کیلومتر در ارتفاعات مشرف به دره هراز و همچنین در چند دره فرعی در حد فاصل این دو محل قرار دارد. این دستکندها در 13محدوده روستاهای آب اسک، نیاک، گیلاس، پلمون، کنارانجام، آبگرم، بایجان، گزانه و ملار، پنجاب و کهرود و کیان،دره آینه ممنون روبه‌روی روستای نیاک درسمت راست جاده هراز،تخته پل بین روستای نیاک و پلمون و دارسون در 3 کیلومتری شهر رینه قرار دارند. جالب اینکه 6 نقطه از این غارها در کنار جاده هراز و دره رودخانه هراز واقع شده اند و مابقی طی چندین کیلومتر و در فاصله دورتری از تنگه هراز قرار دارند.
روایت مکتوب
کمتر نوشتاری در منابع مکتوب در خصوص این غارهای دستکند وجود دارد. تنها ابن اسفندیار در کتاب طبرستان، رویة ۵۷، از وجود جایگاهی به نام وَرْ (وَرِکوه) در این منطقه یاد کرده و اعتماد السلطنه در سفرنامه ناصرالدین شاه به این منطقه نوشته است: «سمت شمال روستای اسک محدود است به کوه کاروان که کوهی بی‌دامنه تندی است مشابه دیوار و از بنیان این کوه تقریبا تا دو ثلث آن مناره‌های بزرگ مصنوعی و سوراخ‌هایی که با دست انسان با کلنگ کنده است دیده می شود. تقریباٌ 200 الی250 سوراخ است. آنچه به نظر من می‌آید و باید همین طور از روی تخمین باشد در سوابق ایام وقتی که اهالی این بلد مذهب زرتشتی داشتند دخمه اموات بوده،گرچه عقیده اهل بلد این است که سکنه سابق اینجا را کنده بودند برای خودشان. این حدس صائب نیست. شاید شق اول صحیح باشد و حالا آنچه دسترس است و ممکن است گوسفند به آنجا برود زاغه کرده‌اند.آنجا قدری بلند است و گوسفند نمی‌رود و آنچه انسان با نردبان صعود می‌کند آذوقه گوسفند می‌گذارند. آنجا هیچ نمی‌شود رفت. به حالت اولیه باقی است اگر صعود به واسطه طناب و غیره کنند محتمل است استخوان آدم پیدا شود.» صادق هدایت هم در نوشتاری از این غارها به نام کاخ ییلاقی دیو سپید یاد کرده است.
چرایی نام
فضاهای دستکند موجود در محور هراز و نقاط مختلف منطقه بالا لاریجان، در میان بندها و پرتگاه‌ها تراشیده شده است و در هیچ یک از نقاط ایران این غارهای دستکند تا این حد متمرکز نیستند. اگر چه تفسیرهای فراوانی در مورد ساختن این گونه سازه ها در منطقه ایراد شده ولی گویا هنوز نمی‌توان در مورد علت ساختاری این فضاهای معماری و دوره ساخت آنها با قطعیت سخن گفت. از جمله فرضیه های مطرح شده در مورد این سازه‌ها می‌توان به ساخت آنها در دوران مادها با توجه به شباهت موجود بین این دستکندها و گوردخمه‌های مادی نقاط مختلف ایران و عراق امروزی ،ساخت آنها توسط ساکنان قدیمی منطقه برای سکونت در آن و جدا شدن از تازه مسلمانان و ایجاد این فضاهای معماری در اوایل دوره اسلامی برای رهایی از تهاجم اقوام تازه وارد اشاره کرد. در این بین نکته جالب توجه نام محلی این غارهای دستکند است. مردم منطقه هراز به این غارها «کافر کلی» می‌گویند که تا حدی فرضیه ساخت آنها توسط زرتشتیان ساکن منطقه در سال‌های نخست ورود اسلام به ایران و پیش از آن را تایید می‌کند. بی‌شک شرايط ويژه سياسي باعث شكل گيري معماري اين سازه ها در داخل صخره‌ها شده است زیرا با وجود دشت‌هاي ميان كوهي در منطقه هيچ‌گاه انسان هوشمند هزاره‌هاي گذشته زندگی در مناطق سخت و صعب‌العبور كوهستاني را بر محيط آرام دشت‌ها ترجیح نمی‌داده است.
ویژگی معماری
از دلایل ساخت این فضاهای دستکند که بگذریم نوع معماری آنها نیز جالب است. وجود اتاق‌های متعدد با طبقات متغیر و همچنین سرویس بهداشتی، تالار، مکان‌های پخت و پز در این دستکندها موید این مطلب است که این فضا علاوه بر زندگی، مکانی جهت مقابله و دفاع در برابر دشمن خارجی نیز بوده است. طبقات دوم این غارها اغلب با رویکرد دفاعی و دیده‌بانی ایجاد شده اند. دهانه غارها در اندازه های کوچکی حفر شده به‌طوری که در اکثر آنها باید به حالت خمیده وارد شد. همچنین در برخی از آنها با حفر چاله‌ای روبه‌روی روزنه و نورگیر، یک شخص مسلح می‌توانست به راحتی در حالت نشسته جای گرفته و به دیده‌بانی از محیط اطراف بپردازد. دستکندهای محور هراز بر خلاف کندوان و میمند به طور کامل در دل کوه و در طبقات به سمت قله و بالا ساخته شده‌اند. از نظر
آب و هوایی لاریجان کاملا کوهستانی است، درواقع بخش عمده‌ای از سال هوا در اینجا سرد است اگر این دخمه‌ها تنها برای زندگی ایجاد شده بودند باید مانند اکثر دخمه‌های شناخته شده کشور در دل زمین کنده می شدند تا در مقابل باد، بوران و وضعیت بد جوی در امان باشند اما این‌گونه نیست. تنها دلیلی که می‌تواند پاسخگوی این معما باشد مورد استفاده مقطعی و در مواقع اضطرار قرار گرفتن این دخمه های دستکند و به عبارت بهتر استفاده دفاعی از آنها ست.
روزنامه قانون
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید