مروری بر حیات علمی و فرهنگی علامه عطاردی، سالک راه تحقیق و دانش

1394/5/10 ۱۰:۵۰

علامه شیخ عزیزالله عطاردی محقق، مصحح و مؤلف بزرگ حوزه فرهنگ و تمدن اسلام و ایران، بحق از حسنات ونوادر روزگار محسوب می‌شود. سراسرزندگی ایشان به مطالعه و تحقیق و تألیف سپری شد، در حالی که در این مسیر التزام به حق وحقیقت که گوهر تحقیق به معنی واقعی است در شخصیت ایشان بسیار برجسته ونمایان است. با نگاهی اجمالی زندگی ایشان به پنج دوره قابل تقسیم است:

نعیم فلاحتی: علامه شیخ عزیزالله عطاردی محقق، مصحح و مؤلف بزرگ حوزه فرهنگ و تمدن اسلام و ایران، بحق از حسنات ونوادر روزگار محسوب می‌شود.  سراسرزندگی ایشان به مطالعه و تحقیق و تألیف سپری شد، در حالی که در این مسیر التزام به حق وحقیقت که گوهر تحقیق به معنی واقعی است در شخصیت ایشان بسیار برجسته ونمایان است.  با نگاهی اجمالی زندگی ایشان به پنج دوره قابل تقسیم است:

1-ولادت و تحصیلات ابتدایی

2-حوزه‌های قوچان و مشهد

3-حوزه‌های تهران و قم

4-تحقیقات مستقل و مسافرت‌های علمی‌

5-تدوین و تألیف آثار

٭ ٭ ٭

1-ولادت و تحصیلات مقدماتی

علامه عطاردی در پنجم آذرماه سال 1307 شمسی در روستای آقا بگلر(بیگلر) ازتوابع قوچان دیده به جهان گشود.  این روستا امیرنشینی بوده که در زمان نادرشاه افشاردر منطقه‌ای در جنوب خبوشان، در دامنه کوه محمد بَگ از محدوده سلسله جبال شاه جهان ارغیان در یکی از سرچشمه‌های رود اترک بنا شده و محل اسکان عشیره حمزکانلو- اجداد پدری علامه عطاردی - بوده است.  علامه عطاردی در سن چهار سالگی در زادگاهش به مکتبخانه رفته و نزد روحانی محل قرآن مجید، خط و خوشنویسی و ادبیات فارسی را فرا می‌گیرد و تا هفت سالگی به انواع متون ادبیات فارسی تسلط یافته به قسمی‌که کتب درسی دوره‌های دبستان را تهیه و بدون معلم مطالعه می‌کند. از این رهگذر با آثار فاخر ادبیات فارسی نظیر شاهنامه فردوسی، گلستان و بوستان سعدی، ناسخ التواریخ، معراج السعاده، تاریخ معجم و...  آشنا می‌شود.  در 10 سالگی قادر به مطالعه هر متن فارسی بوده و به علاوه علاقه مند به ادبیات عرب شده و در روستا به تحصیل جامع‌المقدمات می‌پردازند. این دوره از زندگی ایشان بیانگر استعداد فراوان خدادادی و روح جست‌وجوگر و کمال طلب مبتنی بر فطرت پاک انسانی است.  زمینه ظهور و بروز این استعداد در خانواده ایشان فراهم بوده و موجب گردید عشق و علاقه به مطالعه و درس و مشق در وجودشان نهادینه شود و در مدت کوتاهی تحصیلات مقدماتی خود را با موفقیت به اتمام برساند. 

2-حوزه‌های قوچان و مشهد

درسال 1325 شمسی با مهاجرت به قوچان در مدرسه عوضیه این شهر به مدت دو سال تحصیلات حوزوی را ادامه داده و ضمن خواندن کتاب سیوطی با اصول و مبانی ادبیات عرب آشنا می‌شود. 

در سال 1327 راهی مشهد مقدس رضوی شده ودر جوار بارگاه ملکوتی امام هشتم در مدرسه بالاسر در محلی که روزگاری مأمن و عبادتگاه بزرگان دین و دانش چون امیر علی شیر نوایی، شیخ بهایی و شیخ حسنعلی اصفهانی بوده است اسکان یافته و مشغول به تحصیل می‌شود. در مشهد با حضور در درس استادان ومشاهیر علمای آن دیار ادبیات، فقه، اصول، منطق و تفسیر را فرا گرفته و مقدمات و سطوح را به اتمام می‌رساند و با رجال علم و ادب و فرهنگ و کتابخانه‌ها ارتباط برقرار می‌کند. در این زمان با شرکت در حوزه درس مرحوم ادیب نیشابوری ادبیات فارسی و عربی را به طور علمی‌ و دقیق فرا می‌گیرد. علامه عطاردی در حوزه‌های قوچان و مشهد به تحکیم پایه‌های معلومات ادبی و علمی‌ خود پرداخته و هم‌جواری با بارگاه ملکوتی امام رضا علیه  السلام موجب تعمیق علاقه ایشان به علم و کمال و پیگیری مجدّانه و مصرّانه تحصیلاتشان می‌شود. 

3-حوزه‌های تهران وقم

در آذرماه سال 1331 شمسی مصادف با تشکیل دولت ملّی مرحوم دکتر مصدق به تهران مهاجرت کرده و ابتدا به مدت یک سال در جوار حضرت عبدالعظیم(ع) در مدرسه برهانیه شهرری سکونت می‌کند. پس از آن در مدرسه مرحوم شیخ عبدالحسین در بازار پاچنار تهران رحل اقامت افکنده و قدم در راهی می‌گذارد که به تعبیر خودشان مطالعه و تحقیق در آن به اتمام نرسد.  در مدرسه شیخ عبدالحسین تا سال 1340 ماندگار شده و در این مدت ضمن آشنایی با علما و بازاریان و شرکت در جلسات مذهبی و سیاسی و معاشرت با گروهی از منبری‌ها و وعاظ ورجال سیاست و فرهنگ با تعدادی از ناشران، محققان، مصححان و مؤلفان آشنا می‌شود.  در سال 1334 کار تصحیح متون را با مرحوم استاد علی اکبر غفاری، ابتدا با مقابله و تطبیق کتاب «تحف العقول» و بعد چاپ کتاب کافی شروع کرده و سپس برخی از آثار شیخ مفید، شیخ صدوق و امین الاسلام طبرسی را تصحیح وبه چاپ می‌رساند و این همکاری به مدت 5 سال ادامه می‌یابد.  دوره همکاری علامه عطاردی با استاد غفاری از نقاط عطف زندگی ایشان محسوب شده که موجب می‌شود ایشان با منابع و مآخذ و کتب حدیث، رجال، تاریخ و جغرافیا، ادبیات و لغت و انساب بخوبی آشنا شده و مبانی معارف اسلامی ‌را به طور علمی ‌و عمیق و چند جانبه فراگرفته و عملاً وارد حوزه تحقیق و تصحیح متون و مخطوطات شود و مسیر زندگی آینده خود را مشخص کند. طی سال‌های اقامت در تهران و مطالعه و تحقیق در کتابخانه‌ها و مخطوطات، به طور مداوم به شهر قم مسافرت کرده و با اقامت در آنجا و حضور در حوزه‌های درسی استادان و بزرگان آن دیار به توسیع دانش واطلاعات علمی‌و تحقیقی خود می‌پردازد. در این دوره که مهم‌ترین بخش و نقطه عطف زندگی ایشان است، درمسیر اصلی آرزوی مورد نظر خود که گام نهادن در راه پایان‌ناپذیر مطالعه و تحقیق علمی ‌بوده است قرار می‌گیرد. در این دوره با انتشار اولین اثر تحقیقی و تألیفی خود «زندگانی و مسند حضرت عبدالعظیم حسنی» توان علمی‌وپژوهشی خود را به ارباب فضل و دانش عرضه کرده و به عنوان دانشوری محقق و جست‌وجوگر مطرح و مورد توجه واقع می‌شود.

4-تحقیقات مستــقل و مسافرت‌های  علمی‌

ایشان از سال 1340 به طور مستقل شروع به تحقیق و مطالعه در کتابخانه‌ها و مخطوطات کرده و اولین اثر تألیفی خود کتاب حضرت عبدالعظیم حسنی را در سال 1342 به چاپ می‌رساند که صحت، عمق تحقیق و سبک نگارش کتاب فوق موجب می‌شود که مرحوم علامه شعرانی تقریظ غرائی بر آن بنویسند.  این اثر وزین موجب کسب اجازه روایت ایشان از طرف علامه شیخ آقابزرگ طهرانی می‌شود. متعاقباً نیز ترجمه «اعلام الوری» امین‌الاسلام طبرسی را به چاپ می‌رساند. ایشان طی چند سال با مسافرت به شهرهای مختلف از کتابخانه‌های مهم و مشهور کشور بازدید کرده و مجموعه مخطوطات موجود در ایران را مورد بررسی و مطالعه قرار می‌دهد و از آنجا که یافته‌های موجود را جهت اهداف تحقیقاتی خود بخصوص طرح تحقیقاتی بزرگ ایشان «فرهنگ خراسان» کافی نمی‌دانند، جهت جمع‌آوری اسناد و مدارک و اطلاعات بیشتر تصمیم به سفرهای علمی ‌خارج از کشور می‌گیرند. لذا با مسافرت به کشورهایی از سه قاره آسیا، اروپا و آفریقا، از اقیانوس هند تا اقیانوس اطلس در جست‌وجوی ناشناخته‌ها به مطالعات کتابخانه‌ای و میدانی طاقت فرسایی دست می‌زند. 

این سفرهای علمی ‌و تحقیقاتی از سال 1344 تا 1370 شمسی به طول می‌انجامد.  در سال 1344 پس از سفر عتبات عالیات در اسفندماه عازم حجاز شده و در حرمین شریفین در کتابخانه‌های مکه و مدینه به مطالعه و تحقیق می‌پردازد.  پس از بازگشت از این سفر در زمستان 1345 به هندوستان رفته و سپس از پاکستان و افغانستان دیدن کرده و از کتابخانه‌های این کشورها بهره می‌برد. مجدداً در سال 1348 عازم شبه قاره شده و مطالعات وتحقیقات خود را پی می‌گیرد. در سال 1353 پس از انجام مناسک حج به کشورهای یمن، مصر، سوریه و لبنان سفر کرده و از کتابخانه‌های مهم این کشورها بازدید می‌کنند. در سال 1354 عازم اروپا شده واز کشورهای انگلستان، فرانسه، بلژیک، آلمان و سپس ترکیه دیدن کرده و از کتابخانه‌های آن کشورها استفاده می‌کنند. در سال 1359 سفر کوتاهی به هندوستان داشته‌اند و پس از آن در سال 1360 مجدداً عازم شبه قاره شده  و به مدت سه سال در آنجا اقامت کرده، فعالیت‌های علمی ‌و تحقیقات خود را پیش برده و چندین مجلد از تألیفات خویش را به چاپ می‌رسانند. رهاورد سفرهای متعدد ایشان به شبه قاره هند کتاب «سیری در کتابخانه‌های هند و پاکستان» است. درسال 1366 با سفر به روسیه از کتابخانه‌های مسکو و سن‌پطرزبورگ دیدن کرده و پس از آن عازم ازبکستان، تاجیکستان و ترکمنستان می‌شوند و از کتابخانه‌ها  و مراکز فرهنگی و آثار تاریخی این کشورها بازدید کرده و از مخطوطات موجود استفاده می‌کند. 

سرانجام در سال 1370 سفرهای علمی‌ و تحقیقاتی علامه عطاردی با کوله‌بار سنگینی از اسناد و مدارک و اطلاعات ذی‌قیمت میدانی و کتابخانه‌ای به پایان می‌رسد و ایشان شروع به تنظیم و تدوین و تألیف می‌کند.  در حالی که طی این 30 سال نیز تألیفات متعددی را به دنیای دین و دانش عرضه کرده بود. 

در کتاب «روایت عشق» که در سال 1387 به چاپ رسید، ایشان شرح نسبتاً جامعی از زندگی، سفرهای علمی‌ و تحقیقاتی، آثار و تألیفات خویش را به نگارش درآورده‌ است. این بخش زندگی ایشان حاکی از همت والا و عشق و علاقه ایشان در خدمت به فرهنگ و تمدن اسلام وایران است. از آنجا که تحقیقات و مطالعات ایشان از وسعت و تنوع خاصی برخوردار بوده است، لذا منابع موجود در ایران را جهت اهداف چند رشته‌ای و میان رشته‌ای خود کافی ندانسته وتصمیم به انجام تحقیق میدانی در کنار تحقیقات کتابخانه‌ای در داخل و خارج از ایران می‌گیرد. جالب است که علامه عطاردی در دوره‌ای تصمیم به انجام تحقیق میدانی می‌گیرد که این روش تحقیق در سنت رایج در حوزه‌های علمیه جایی نداشته است.  ایشان با اعتماد به نفس تحسین برانگیزی توأم با ابتکار و خلاقیت  در این مسیر گام می‌نهند و این روش نوین پژوهش را که یک سنت دانشگاهی بوده است در کارهای خود وارد می‌کند.

5-تدوین و تألیف آثار

در بخش تألیفات نیز علامه عطاردی نویسند‌ه‌ای کثیر التألیف بوده و آثار ماندگاری را به دنیای دین ودانش عرضه کرده‌ است. مجموعه آثار ایشان در دو حوزه کلی اسلام شناسی و ایران‌شناسی قابل بررسی است. در این زمینه آثار برجسته ایشان نظیر مسانید اهل بیت علیهم السلام، نهج البلاغه و فرهنگ خراسان قابل ذکر است که شایسته است توسط کارشناسان و محققان این عرصه‌ها  مورد بررسی، نقد و تحلیل قرار گیرد تا میزان تأثیر ایشان در دنیای علم و تحقیق روشن شود.  آثار و تألیفات علامه عطاردی در عرصه‌های تحقیق، تصحیح، تألیف و ترجمه از کثرت و تنوع موضوعی خاصی برخوردار است که این نتیجه مطالعات چندرشته‌ای و میان رشته‌ای خستگی‌ناپذیرشان است.  حاصل بیش از نیم قرن قلم زنی در عرصه‌های فوق حدود 60 عنوان کتاب در بیش از 130 مجلد به شرح ذیل است:

1-مسانیداهل بیت علیهم السلام و ضمائم، 74مجلد

2-نهج‌البلاغه، تحقیق، تصحیح، تألیف و ترجمه، 12مجلد

3-بررسی کتاب تاج العروس و تدوین ضمائم آن، 9مجلد

4-تألیفات متنوع فارسی، 7مجلد

5-ترجمه متون کهن عربی، 12مجلد

6-فرهنگ خراسان، 11مجلد (ده‌ها مجلد، چاپ نشده )

7-تحقیق وتصحیح متون، 10مجلد

روزنامه ایران