زماني براي رهايي اديان ابراهيمي از پروپاگانديست هاي معاصر

1392/8/14 ۱۲:۳۰

طاهره خيرخواه: هفته گذشته كتاب جديدي از سوي دانشگاه اديان و مذاهب با مشاركت پژوهشگاه مطالعات فرهنگي وزارت علوم منتشر شد با عنوان «هنجارها در سه كتاب مقدس: مقايسه تورات، انجيل و قرآن» كه نويسنده آن يكي از صاحبنظران برجسته علوم ارتباطات ايران است. دكتر محسنيان راد، استاد تمام علوم ارتباطات، در مقدمه كتاب جديد خود، علت چهار سال صرف وقت براي خلق اين اثر را چنين توضيح داده است:

طاهره خيرخواه: هفته گذشته كتاب جديدي از سوي دانشگاه اديان و مذاهب با مشاركت پژوهشگاه مطالعات فرهنگي وزارت علوم منتشر شد با عنوان «هنجارها در سه كتاب مقدس: مقايسه تورات، انجيل و قرآن» كه نويسنده آن يكي از صاحبنظران برجسته علوم ارتباطات ايران است. دكتر محسنيان راد، استاد تمام علوم ارتباطات، در مقدمه كتاب جديد خود، علت چهار سال صرف وقت براي خلق اين اثر را چنين توضيح داده است:

    «فكر انجام پژوهشي درباره شباهت ها و تفاوت هاي هنجارها در سه كتاب مقدس، از هنگامي آغاز شد كه اسفند 1380 در نماز جمعه مسجد النبي در مدينه، مستمع خطبه نمازي بودم كه خطيب، مذهبي اسلامي را به شدت نقد مي كرد. در آن فضاي خاص و در آن دقايق منتظر شروع نماز، با خودم فكر كردم كه آيا ما مسلمانان، اگر مي خواستيم بدون مداخله خطبايي از اين دست، واقعيت مذاهب يكديگر را بشناسيم، چه تحولي در دنياي اسلام به وقوع مي پيوست؟ اما دقايقي بعد، سوالم وسيع تر شد و با خودم گفتم: وقتي عصر دهكده جهاني پايان يابد و دوران «بازار پيام» (messagebazaar) مورد بحث من آغاز شود كه در آن به كمك اختراعات در پيش، همه بتوانند همه زبان ها را بفهمند و با همه زبان ها ارتباط برقرار كنند، آن وقت پيروان اديان ابراهيمي، بدون مداخله خطبايي اينچنين، به چه اشتراكات و چه تفاوت هايي ميان خود پي خواهند برد؟

    پنج ماه قبل از آن روز، هشتم سپتامبر 2001 اين فرصت برايم فراهم شده بود كه در كنفرانس محققان علوم ارتباطات در بوداپست، نظريه «بازار پيام» را براي نخستين بار ارائه كنم. در سومين روز اقامت در آنجا، در هتلي در همان شهر، وقتي تلويزيون را روشن كردم، ابتدا فكر كردم يك فيلم تخيلي پخش مي شود. اما با ديدن نوار خبرهاي فوري زير تصوير، متوجه پخش مستقيم لحظه به لحظه فرو ريختن برج هاي دوقلوي نيويورك و مثل بقيه، درگير موضوعي شدم كه هنوز پس از 12 سال، جهانيان را رها نكرده است.

    آن شب، نخست وزير پيشين اسراييل كه حسب اتفاق در لندن بود و بي بي سي به مصاحبه دعوتش كرده بود، گفت ترديد نبايد كرد كه مسلمانان ايران، عامل اين عمليات دهشتناك هستند! فرداي آن روز در مسير بازگشت و پس از عبور از شرايط امنيتي فوق العاده فرودگاه بوداپست و عبور از نگاه هاي معني دار مسافران چشم آبي به مسافران چشم مشكي، مجبور شدم حدود 14 ساعت در فرودگاه مسكو، شاهد گفت وگوهايي باشم كه دين هراسي در آن موج مي زد.

    اكنون كه پس از چهار سال كار مستمر روي پژوهش حاضر و دستيابي به نتايج آن، اين سطور را مي نويسم، بيشتر به اين نتيجه رسيده ام كه وقت آن رسيده است كه ما معتقدان به اديان ابراهيمي خودمان را از زير سلطه پروپاگانديست هاي معاصر و طول تاريخ رها كنيم و بيشتر از گذشته به تعمقي بي غرضانه درباره شباهت ها و تفاوت هاي سه دين ابراهيمي بپردازيم.»

    يكي از مهم ترين ويژگي هاي اين اثر استفاده از يك روش تلفيقي «كيفي _ كمي» به كمك نرم افزار ايراني ام. آر. پي ( MRP) است. در فصل دوم كتاب درباره شيوه تحقيق به كار رفته آمده است: تاكنون مطالعات تطبيقي چندي در باب مقايسه محتواي سه كتاب آسماني: قرآن، انجيل و تورات چه عيني گرايانه و بي طرفانه و چه سوگيرانه و جانبدارانه انجام شده است. مطالعه حاضر از چند نظر با طرح هاي مذكور متفاوت است: 1) موضوع را از پشت پنجره (perspective) فراگرد ارتباط نگاه مي كند. 2) از روش «تحليل محتواي عمقي» استفاده مي كند كه در عمليات تحليل، كدگذاري از مسير «كليد واژه گذاري» متن دنبال مي شود. 3) از نرم افزار جديد و منحصر به فردي استفاده كرده كه ساير محققاني كه به تحقيق درباره سه كتاب مقدس اقدام كرده اند آن را در اختيار نداشته اند. (يكي از ويژگي هاي نرم افزار MRP فراهم كردن شرايط براي انجام كد گذاري معكوس از طريق كليد واژه گذاري، ثبت چند كد در يك سلول براي كشف تقارن ها و همچنين فراهم كردن شرايط براي دستيابي به ضرايب روايي بالاتر در تحليل محتواست).

    درباره نگاه از پنجره ارتباطات، موضوع در سوال اصلي و ضمنا تخيلي نهفته است. سوال اين بود كه اگر سه انسان معاصر: 1) مسلمان پايبند به قرآن، 2) مسيحي پايبند به انجيل و 3) يهودي پايبند به تورات – اما غير روحاني، غيرمحقق و بي تمايل در مراجعه به تفاسير كتب آسماني بخواهند به صورت شفاهي و با امكان فهم زبان يكديگر - كه انتظار مي رود ظرف 20 تا 30 سال آينده امكانش براي همه زبان ها فراهم شود (محسنيان راد، 1384، ص 1799) - به يك ارتباط ميان فردي سه سويه در باب مشابهت ها و تفاوت هاي «بايدها و نبايدهاي» كتب مقدس خود بپردازند، بيشترين دستاورد آنها چه خواهد بود؟ به عبارت ديگر مومنان اين سه دين، از طريق قرائت كتاب آسماني خود براي يكديگر، با چه بايدها و نبايدهاي مشابه و متفاوتي مواجه خواهند شد؟ چنين ارتباط گراني، همان گروه هستند كه در قرون گذشته نيز وجود داشته و ابراهيم ابوالعافيه، از آنان به صورت عامه مردم از مردان و زنان و كودكان و برخي از دانايان تعريف كرده كه طريقه اول فهم كتب مقدس يعني فهم معناي ساده متن را دنبال مي كنند و دين را به شيوه متعارف به دست مي آورند. (پيترز، ج2، 1384، صص. 162- 167) آنها گروهي هستند كه مي توان حدس زد كه اكنون در جمعيت يك ميليارد و 981 ميليون مسيحي، يك ميليارد و 437 ميليون مسلمان و جمعيت 13 ميليون و 439 هزار يهودي جهان معاصر سهم بالايي دارند.

    دكتر محسنيان راد توضيح مي دهد كه در خلال طرح سوال اصلي، اين تصميم اتخاذ شد كه موضوع ديرينه درجه اصالت انجيل و تورات، از بحث تحقيق خارج شود. (زيرا تصور مي شود كه بسياري از مومنان قرائت كننده كتاب هاي آسماني هر سه دين ابراهيمي اگر درگير چنين بحثي درباره دو دين ديگر هستند، درباره اصالت كتاب آسماني خود _ به هر دليل ترديدي ندارند. بنابراين از آنجا كه در مقايسه حاضر نيز موضوع از منظر قرائت كنندگان معمولي هر يك از سه كتاب دنبال مي شود، اثر حاضر خود را بي نياز از ورود به نقل ارزيابي هاي مختلف درباره اصالت اين كتب مي داند.)

    در سوال اصلي به مسلمانان، يهودي ها و مسيحيان همزبان اشاره شده است. بنابراين در شرايطي كه هنوز امكان ارتباط بي واسطه زبان هاي متفاوت (توليد ماشين هاي ترجمه همراه) فراهم نشده، ضروري بود كه اين تحقيق زبان مشتركي - مثلاانگليسي - را فرض مي گرفت و منبع تحليل را سه ترجمه معتبر قرآن از عربي به انگليسي، تورات از عبري به انگليسي و انجيل از لاتين به انگليسي را در نظر مي گرفت. البته با توجه به آمارهاي موجود، اگر هر يك از زبان هاي انگليسي، فرانسه و عربي را مبنا قرار مي داديم، پوشش اكثريتي يكي از سه دين فراهم نمي شد. اما قطعا ا نتخاب زبان انگليسي از انتخاب سه نسخه به زبان فارسي، رجحان داشت كه پژوهشكده حامي پروژه، به دلايل منطقي _ اما بومي - اجراي طرح روي نسخه هاي فارسي سه كتاب مقدس را انتخاب كرد. در واقع اجراي طرح در ايران و انتخاب زبان انگليسي، از آن لحاظ كه زمان و هزينه بيشتري را مي طلبيد مورد استقبال مراكز پژوهشي براي حمايت از طرح قرار نگرفت.

    به اين ترتيب سوال اصلي تحقيق آن شد كه اگر سه فرد مسلمان، يهودي و مسيحي فارسي زبان (چه زبان ديگر بدانند و چه ندانند) كتاب هاي آسماني خود را به زبان فارسي بخوانند و آن را براي مومنان دو دين ديگر بازگو كنند، چه مشابهت ها و تفاوت هايي در بايد و نبايد ها خواهند يافت؟

    در طرح حاضر، سوال عام « چه مي گويد؟ » به دو سوال فرعي تبديل شده و برآن سوال كلي «با چه كسي مي گويد» افزوده شده و در نتيجه سه سوال زير شكل گرفته است:

    1- سه كتاب مقدس چه «بايد و نبايدهايي» را مطرح مي كنند؟

    2- پاداش ها و مجازات ها و به عبارت ديگر، انگيزه يا ضمانت اجراي «بايد و نبايدهاي» آنان چيست؟

    3- مخاطب «بايد و نبايدها» چه كساني هستند؟

    دكتر محسنيان راد براي دستيابي به بهترين شيوه دستيابي به پاسخ سه سوال تحقيق طرح پايلوت يكساله يي را با حمايت دانشگاه امام صادق (ع) از آبان 1383 آغاز مي كند كه هدف آن طراحي پروپوزال اصلي طرح و دستيابي به راهكارهاي اجراي آن بود. سرانجام در آذر 1385، اجراي طرح اصلي با حمايت پژوهشكده مطالعات فرهنگي و اجتماعي وزارت علوم آغاز شد.

    محسنيان راد در توضيح روش تحقيق مورد استفاده خود و هشت تن از دستيارانش در اين طرح مي نويسد: در «تحليل محتواي عمقي» (Deep content analysis) مقصود از «عمقي» همان اصطلاح است كه آدريان هاليدي (A. Holiday) هنگام مقايسه دو پارادايم تحقيق كيفي و كمي به آن اشاره كرده و گفته است كه در تحقيق كمي، عمل شمارش موارد وقوع دنبال مي شود، در حالي كه در تحقيق كيفي «نگاه عميق» انجام مي شود. (Holiday،2002،P. 6) استربرگ درجه اين عمق را اين گونه توضيح داده كه محققان كيفي ممكن است در سطوح مختلف بر «متن» متمركز شوند. ساده ترين سطح همان شمارش ساده (Simple counting) است. (Esterberg، 2002، P. 172) . اومي افزايد: «تحليل محتواي عمقي» مورد بحث من كه مي تواند گونه يي جديد از همان روش تحليل محتواي كلاسيك باشد، روشي است بومي كه 10 سالي است به كمك نرم افزار MRP به كار مي رود. در اين روش، محقق، ساده ترين سطح را پشت سر مي گذارد و به سطوح عميق تر مي رود. اگرچه اين روش كماكان خصلت عدد محور و كمي گرايانه برنارد برلسوني را دارد اما براي رسيدن به كدهاي عددي، از پلي عبور مي كند مشابه رشته گزاره هاي گفتماني ون دايكي كه «كليد واژه» است. اين عمل سبب مي شود كدگذار از يك ذهن «كدگذار» تبديل به يك ذهن خلاق «كليدواژه ساز» - بدون مراجعه به فهرستي از قبل تهيه شده - تبديل شود. اين عمل سبب مي شود كه تا آخرين لحظه تحليل، مرز كدها بسته نشود در حالي كه در تحليل محتواي كلاسيك، كدگذار از همان آغاز در يك كدنامه از قبل ساخته شده و تقريبا غيرقابل تغيير محاط مي شود.

    در اين تحقيق، 33 واحد پيام

    (Message unit) وجود داشت. اين واحدها عبارت بودند از پنج سفر يا كتاب بِرِشِيت، شِموُت، وي اِيكورا، بِميِدبار و دِيِبِريِم كه محتواي كتاب عهد عتيق (مشهور به تورات) را تشكيل مي دهند. چهار انجيل متي، مرقس، لوقا و يوحنا به علاوه كتاب اعمال رسولان، 14 رساله پولس، رساله يعقوب، دو رساله پطرس، سه رساله يوحنا، رساله يهودا، مكاشفه يوحنا كه كتاب عهد جديد (مشهور به انجيل) را تشكيل مي دهند و قرآن. واحد زمينه غيرصريح (Implicit context unit) در تورات فصل، در انجيل باب و در قرآن سوره ها و واحد زمينه صريح (Explicit context unit)

    آيات بود. به اين ترتيب واحد كدگذاري (Coding unit) را گزاره هاي حاوي «بايد و نبايد» استخراجي از آيات تشكيل داد.

    كتاب «هنجارها در سه كتاب مقدس» از 25 فصل تشكيل شده است. در فصل اول، سير نزول و تحولات بعدي شكل گيري كتب مقدس تورات، انجيل و قرآن توضيح داده شده و در ادامه، به «كنش هاي متقابل مومنان سه دين ابراهيمي» اشاره و پس از تمركز بر مقوله تحولات تاريخي استفاده از نفي هر يك از اين سه كتاب براي نفاق افكني، با پيش بيني فرا رسيدن عصر هم فهمي بدون واسطه در آينده، پايان يافته است. در فصل دوم به تفصيل جزييات روش تحقيق توضيح داده شده و در سومين فصل، با ارائه كلياتي از نتايج، خواننده را با آنچه پيش رو دارد، آشنا مي كند. فصول چهارم تا بيست و يكم، هر كدام متمركز بر ارائه و مقايسه يكي از دسته هاي هجده گانه هنجارهاي سه كتاب مقدس است. هجده دسته يي كه رسيدن به آن، خود از دستاوردهاي مهم پژوهش مذكوراست. فصل بيست و سوم، به مقوله مخاطبان سه كتاب مقدس پرداخته و در دو بخش از فصل بيست و چهار، مجازات ها و پاداش هاي مرتبط با پيروي يا عدم پيروي هنجارها توضيح داده شده است.