كامران فاني: دايره‌المعارف دموكراسي محصول دوره اصلاحات بود

1392/7/25 ۱۱:۴۳

يكي از دايره‌المعارف‌هايي كه در ايران با استقبال روبه‌رو شده، دايره‌المعارف دموكراسي است كه در دوره اصلاحات منتشر شد. اين دايره‌المعارف با توجه به دوره‌يي كه در آن قرار داشتيم، پاسخگوي نيازهاي جامعه‌يي بود كه به سمت پرسشگري مي‌رفت و مي‌خواست با مساله دموكراسي، سير تاريخي آن و ارتباطش با حوزه‌هاي علم و دين و اخلاق و... آشنا شود.

نشست معرفي دانشنامه تك‌‎جلدي دانش‌گستر و آغاز توزيع سراسري اين كتاب در فروشگاه‌هاي زنجيره‌يي شهركتاب، عصر دوشنبه 15 مهر با حضور كامران فاني، محسن خليجي، محمدعلي سادات، ناصر فكوهي و نورالله مرادي در فروشگاه مركزي شهركتاب برگزار شد. در ابتداي نشست، محسن خليجي، رييس شوراي علمي دانشنامه دانش‌گستر در سخناني گفت: در اين دانشنامه 56 رشته تخصصي مدنظر قرار گرفته و همه معلومات و اطلاعات درباره اين رشته‌ها و بزرگان هر حوزه آمده است. وي با اشاره به مزاياي اين دانشنامه از لحاظ علمي و اقتصادي گفت: اين دايره‌المعارف عمومي به مخاطب كمك مي‌كند تا تمام اطلاعاتي را كه درباره ايران، اسلام و كشورهاي خارجي نياز دارد، به دست بياورد. مي‌توان گفت با داشتن اين دانشنامه، مجموع اطلاعات عمومي را در اختيار داريد.

كتاب‌هاي مرجع پاسخگوي نيازهاي بشرند

مدير موسسه دانش‌گستر ادامه داد: دانشنامه 18 جلدي دانش‌گستر حدود 60 هزار مدخل دارد و در 52 هزار صفحه تدوين شده است. در دو سالي كه از انتشار اين مجموعه 18 جلدي مي‌گذرد حدود 3500 نسخه فروخته شده است.
در ادامه نشست، نورالله مرادي از ويراستاران دانشنامه، با اشاره به پاسخگويي دايره‌المعارف‌ها به كنجكاوي‌ها و پرسش‌هاي انسان گفت: پرسش سرآغاز گسترش دانش و فرهنگ بشري است و كتاب‌هاي مرجع براي پاسخ گفتن به سوالات تدوين مي‌شوند. وي همچنين در تعريف دانشنامه گفت: دانشنامه، يك كتاب يك يا چند جلدي و مجموعه‌يي از مقالات كوتاه يا بلند همراه با تصوير، نمايه و... است. البته امروزه به واسطه فناوري‌هاي جديد، اطلاعات دانشنامه‌يي روي لوح‌هاي فشرده و اينترنت نيز قرار مي‌گيرد. مرادي درباره پيشينه دانشنامه‌نويسي گفت: تاريخچه دانشنامه‌ها در غرب به يونان باستان مي‌رسد. در ايران نيز مي‌توانيم ونديداد را نوعي دانشنامه به حساب آوريم كه متعلق به عصر ساساني بود. در يونان باستان، مجموعه آثار يك فيلسوف را كه در آن درباره موضوعات مختلف بحث كرده باشد، دايره‌المعارف مي‌گفتند؛ از جمله به آثار افلاطون و ارسطو. در زبان فارسي نيز نخستين‌بار واژه دانشنامه توسط ابن‌سينا به كار گرفته شد و منظور او از دايره‌المعارف (دايره دانش) به معني مجموعه اطلاعات درباره علوم مختلف بود.
دهه 40 دهه رونق دانشنامه‌ها در ايران بود
وي با تاكيد بر اينكه دانشنامه‌نويسي به معناي امروزي از عصر روشنگري آغاز شد، گفت: نخستين دانشنامه جديد در ايران در سال 1317 توسط سعيد نفيسي نوشته شد كه به دليل بروز جنگ جهاني دوم، بيش از يك جلد از آن منتشر نشد. در دهه 1320 مرحوم تقي‌زاده به سراغ دانشنامه‌نويسي رفت و تلاش او به سرانجامي منتهي نشد اما در‌‌ همان دهه لغت‌نامه دهخدا منتشر شد كه با حدود 80 هزار اعلامي كه دارد، مي‌تواند نوعي دايره‌المعارف به حساب بيايد. اما دهه 1330 از اين لحاظ اهميت دارد كه دانشنامه – به معني علمي و مدرنش - براي نخستين بار در ايران از سوي غلامحسين مصاحب تدوين شد. اين دانشنامه براساس دانشنامه‌هاي غربي تهيه شد ولي كاملا ايرانيزه و روشمند بود و زحمات بسياري براي آن كشيده شد. نورالله مرادي دانشنامه مرحوم مصاحب را الگويي براي دانشنامه‌نويسي در ايران دانست و افزود: دهه 40 دهه رونق دانشنامه‌ها در ايران بود و اين كار پس از انقلاب نيز گسترش يافت و به حوزه‌هاي تخصصي و حتي فوق تخصصي وارد شد كه علوم را به صورت جزيي‌تر مورد توجه قرار مي‌دادند.
اين ويراستار در ادامه به تقسيم‌بندي دانشنامه‌ها به عمومي – تخصصي يا مفصل – مختصر پرداخت و گفت: دايره‌المعارف تك‌جلدي دانش‌گستر از مجموعه 18 جلدي آن استخراج شده و با خط‌مشي‌اي مشخص، بسياري از مدخل‌ها را كنار گذاشت و برخي را نيز تلخيص كرد. اميدواريم در آينده نزديك اين دانشنامه روي اينترنت قرار بگيرد و امكان اصلاح آن به دست مخاطبان فراهم بيايد.
كتاب‌هاي مرجع، دماسنج فرهنگي جامعه هستند
سخنران بعدي برنامه، كامران فاني از گردآورندگان اصلي دانشنامه دانش‌گستر بود. وي ابتدا از ناصر فكوهي به عنوان يكي از نادر افراد فعال در حوزه انسان‌شناسي نام برد و گفت: يكي از دايره‌المعارف‌هايي كه در ايران با استقبال روبه‌رو شده، دايره‌المعارف دموكراسي است كه در دوره اصلاحات منتشر شد. اين دايره‌المعارف با توجه به دوره‌يي كه در آن قرار داشتيم، پاسخگوي نيازهاي جامعه‌يي بود كه به سمت پرسشگري مي‌رفت و مي‌خواست با مساله دموكراسي، سير تاريخي آن و ارتباطش با حوزه‌هاي علم و دين و اخلاق و... آشنا شود. اين دايره‌المعارف به‌قدري مورد اقبال قرار گرفت كه مي‌توان گفت برخورد با آن بيشتر به‌مثابه يك كتاب بود تا يك اثر مرجع. اين كتاب‌شناس در ادامه افزود: زماني بود كه ناشران براي انتشار كتاب‌هاي مرجع و مرجع‌شناسي با رودربايستي كار مي‌كردند و معتقد بودند كه اين آثار مخاطب ندارد اما گسترش اين كتاب‌ها و اقبال مخاطبان نشان داد كه جامعه پرسش‌هاي زيادي دارد و به دنبال پاسخ‌هاي كهنه هم نمي‌گردد. چنين جامعه‌يي زنده و پوياست. جامعه‌يي كه پرسش نداشته باشد، جامعه‌يي بسته و راكد است و به‌دنبال پيشرفت نيست. به نظر من كتاب‌هاي مرجع، دماسنج فرهنگي جامعه و مشخص‌كننده آن هستند كه جامعه تا چه ميزان در پي دانستن است.

كامران فاني تاكيد كرد: البته امروزه بيشتر به دنبال اين هستيم كه كدام منبع مي‌تواند پاسخ درستي به ما بدهد. در واقع اينكه پاسخ را از چه كسي و از چه منبعي مي‌گيريم هم مهم است.
نخستين دانشنامه فارسي، 200 سال بعد از دانشنامه بريتانيكا منتشر شد
اين ويراستار با تشريح تاريخچه دانشنامه‌نويسي در ايران و جهان گفت: نخستين دايره‌المعارف فارسي در سال 1345 توسط غلامحسين مصاحب منتشر شد و اين يعني 200 سال بعد از انتشار دانشنامه بريتانيكا. نياز به دايره‌المعارف در ايران همواره وجود داشته ولي پاسخگويي خوبي از سوي آنها صورت نمي‌گرفته است. پس از انقلاب دايره‌المعارف‌نويسي به يك مد تبديل شد؛ تا جايي كه در حال حاضر حدود 30 مركز در حال نوشتن دايره‌المعارف در موضوعات مختلف هستند.
اين محقق ادبي با اشاره به نسخه‌هاي اينترنتي دانشنامه‌ها گفت: من شخصا با كامپيو‌تر آشنايي ندارم و نمي‌توانم آن را جايگزين رسانه كاغذي كنم. رابطه انسان با كتاب رابطه‌يي گرم است كه دليلش ارتباط با كاغذ به عنوان يك گياه – يك موجود زنده – است. رابطه انسان با كتاب را رابطه با موجود زنده مي‌دانم حال آنكه رابطه با رسانه‌هاي مجازي، رابطه با سيليسيوم است.
وي در بخش ديگري از سخنانش گفت: مشكل اصلي ما اين است كه متن و مطلب نداريم و در وهله بعد بايد تصميم بگيريم كه مطالب را به صورت كاغذي منتشر كنيم يا اينترنتي. اكنون چطور مي‌توانيم به ويكي‌پدياي فارسي اعتماد كنيم؟ البته ويكي‌پدياي انگليسي بسيار شگفت‌انگيز است ولي نسخه فارسي آن هنوز قابل اطمينان نيست. كامران فاني با بيان اينكه توليد دانشنامه دانش‌گستر 10 سال به طول انجاميده و حدود 300 نفر با آن همكاري داشته‌اند، گفت: يكي از امتيازات دانشنامه دانش‌گستر اين است كه به آدم‌هاي زنده هم پرداخته است؛ در حالي كه اغلب كتب مرجع فارسي معتقدند كه فقط بايد به مشاهير مرده پرداخت. در دانشنامه دانش‌گستر به حدود سه هزار نفر افراد زنده در حوزه‌هاي علمي، سياسي، هنري و... پرداخته شده و مي‌توانم بگويم كه اين اتفاقي نادر در كتب مرجع ما به شمار مي‌رود. در ادامه برنامه، محمدعلي سادات از ديگر تدوين‌كنندگان و ناظران اصلي اين پروژه گفت: از فرداي روزي كه دانشنامه 18 جلدي در سال 89 منتشر شد، مشغول اصلاحات، ويرايش، به‌روزسازي، تهيه آمار و اطلاع از تغييرات لازم و... بوده‌ايم تا در چاپ‌هاي بعدي بتوانيم به‌روز و بي‌غلط عمل كنيم.
وي افزود: هيچ دايره‌المعارفي كامل به دنيا نيامده و اغلب دانشنامه‌هاي بزرگ هم بار‌ها اصلاح و تجديدنظر شده‌اند. كار ديگري كه در موسسه دانشنامه دانش‌گستر دنبال مي‌كنيم، تلاش براي قرار دادن كامل آن روي سايت است تا امكان رجوع به آن را در فضاي مجازي فراهم كنيم.