«حافظ و دوستي از نگاه ابراهیمی دینانی ، بهاالدین خرمشاهی، ، آیدین آغداشلو و مهدی محبتی

1392/7/23 ۱۰:۳۶

همايش «حافظ و دوستي» چهارشنبه هفدهم مهرماه در مركز فرهنگي شهر كتاب برگزار شد. در اين همايش مباحثي چون «تحول مفهوم دوست و دوستي در ديوان حافظ»، «عشق و دوستي»، «تصويرگران حافظ» و «صدق و دوستي در حافظ» بررسي و تبيين شدند. در اين همايش دكتر مهدي محبتي، دكتر بهاءالدين خرمشاهي، آيدين آغداشلو و دكتر غلامحسين ابراهيمي ديناني حضور داشتند.

همايش «حافظ و دوستي» چهارشنبه هفدهم مهرماه در مركز فرهنگي شهر كتاب برگزار شد. در اين همايش مباحثي چون «تحول مفهوم دوست و دوستي در ديوان حافظ»، «عشق و دوستي»، «تصويرگران حافظ» و «صدق و دوستي در حافظ» بررسي و تبيين شدند. در اين همايش دكتر مهدي محبتي، دكتر بهاءالدين خرمشاهي، آيدين آغداشلو و دكتر غلامحسين ابراهيمي ديناني حضور داشتند.

غزل مغانه!

ابراهیمی ديناني اشعار حافظ را سهل و ممتنع خواند و تاكيد كرد: اين هنر حافظ است. او به زبان مردم صحبت كرده است از اين رو آسان است اما از آنجا كه تنها به انسان پرداخته، اشعار او پيچيده و سخت است. در تاليفات بشري كتابي به عمق كتاب حافظ وجود ندارد. او به جامعه شناسي و روانشناسي نپرداخته اما اشعاري سروده است كه مبنايي انسان شناسانه دارند. تمام ابعاد روحي انسان در شعر حافظ ديده مي شود. او از منظره، طبيعت، سفر و كاينات نگفته است. تفسير منظره و باغ و كهكشان آسان است چراكه انسان طبيعت را مي شناسد و عالم در مقابل تفسير انسان مقاومت نكرده است. وي مقاومت انسان در مقابل تفسير را دليلي بر دشواري تفسير انسان دانست و ادامه داد: در تعريف انسان مباحث متعددي مطرح شده ولي او در آنها نمي گنجد. امروزه، اگزيستانسياليست ها معتقدند كه انسان ماهيت ندارد و تفسير او دشوار است. حافظ به همه ابعاد بشري اشاره كرده است. مي توان گفت حتي تك تك واژگان او حاوي معنايي هستند. ديناني بر اهميت مضاعف چند مفهوم نزد حافظ تاكيد و تصريح كرد: در اشعار حافظ بر صدق و بي ريايي، توكل و همت تاكيد فراوان شده است. حكيمي مي گويد: «همت حيوانات به قدر قدرت آنهاست، اما انسان به اندازه همت خود قدرت دارد. » همت زير سيطره درايت و عقل تحقق مي يابد. از اين رو تنها انسان، همت بلند و به دنبال آن قدرت تصميم گيري دارد. انسان تنها موجودي است كه توان تصميم گيري دارد. او از اين رو مي تواند خود را بسازد. تصميم سازي انسان مي تواند به تغيير خودش و حتي جهان بينجامد. حافظ بر اين ويژگي هاي آدمي تاكيد زياد كرده است. شعر او پشتوانه فرهنگي اسلام و قرآن را دارد. او به فرهنگ ايران باستان نيز توجه زيادي كرده است. غزل حافظ، غزل مغانه است. مردم ايران راستگو بوده اند. البته حافظ غالبا به طور مستقيم نصيحت نكرده است. نصايح او از ابتدا تا انتها غير مستقيم هستند چراكه او آدمي را مدام به ذات خود ارجاع مي دهد. اين رويكرد موثرتر از نصيحت تعبدي است. از شعر حافظ عارف و عامي لذت مي برند. بزرگ ترين عرفاي عالم در مقابل عمق معاني شعر او انگشت حيرت مي گزند، آدم هاي ساده نيز از خواندن آن لذت مي برند. اين نشيب و فراز از سادگي تا اعماق چيست؟

واژه دوست و دوستي الهي!

بهاالدین خرمشاهي نيز به ميزان تكرار واژه دوست و عشق و مترادف هاي آنها در ابيات حافظ اشاره كرد. وي به شرح انواع عشق در ديوان خواجه پرداخت و تصريح كرد: در اشعار حافظ سه گونه عشق تعريف شده است. اين انواع با يكديگر شباهت معنايي دارند اما مي توان آنها را مقوله هايي جدا از يكديگر تصور كرد. عشق الهي، عشق انساني و عشق ادبي. البته گونه آخر را مي توان نمادين خواند. مراد از عشق ادبي مفهومي است كه به اتكاي آن، امور ادبي شاعر محقق مي شود. وي ادامه داد: اين سه گونه را براي دوستي هم مي توان برشمرد. مفهوم عقل كه در مقابل مفاهيم دوستي و عشق قرار دارد بسيار كمتر مدنظر حافظ بوده است. از اين رو دو دستاورد مهم او، عشق و رندي است و مي توان دوستي را سومين آنها برشمرد. در ابيات حافظ، دوست به معناي خدا و هم معشوق مطرح شده است. شاهدهاي متعددي بر اين معنا در ابيات وي وجود دارد. دوستانه هاي او از همان ابيات اول آغاز مي شود. يكي از شاهكارهاي حافظ كه مي توان اهميت دوستي نزد وي را از آن دريافت، همان است كه آسايش دو گيتي را در مروت با دوستان و مدارا با دشمنان دانسته است. اما دوستي الهي با واژه دوستي بيان مي شود؟ نمي دانم.

تقليل معاني در تصوير!

آیدین آغداشلو توان تصويرگران ايراني در تصوير جهان شعري حافظ را بررسي و تصريح كرد: به زعم من تصويرگران و هنرمندان ايراني در بازنمايي صحيح جهان شعري حافظ موفق نبوده اند. در سنت كتاب آرايي ايراني رسم بر اين بوده است كه كتاب ابتدا به همت خوشنويس كتابت مي شده است و او درحين كار بخش هايي از كاغذ را براي تصويرگران خالي مي گذاشته است. اين رويكرد باعث انفعال تصويرگر در مقابل خوشنويس شده است. بنابراين بايد دريافت در بخشي كه نقاش به ناگزير بايد كار خود را سامان دهد چه چيز را و چگونه صورت داده است. غلو نيست اگر بگوييم از ميان هزاران نمونه تصويرگري شعر حافظ، تعدادي انگشت شمار به روح شعر او نزديك شده و جهان بيني او را تصوير كرده اند. وي به تكثر معاني در ابيات مختلف يك غزل اشاره كرد و ادامه داد: اين مساله نيز بر دشواري كار تصويرگران افزوده است. به نظر مي رسد تصويرگر با تصوير يك بيت نمي توانسته كل جهان شعر را خلاصه كند. تصويرگر بايد با اتكا به سليقه و در فضايي محدود كار خود را به انجام برساند، كه به نظر مي رسد اين تكليفي شاق و دشوار است. بنابراين رابطه شاعر و نقاش همواره رابطه يي نسبي بوده و باعث فروكاهش و تقليل معاني غزل در يك بيت شده است. از اين رو اين كار تقريبا نشدني و ناممكن بوده است. اما در طول تاريخ كتاب نگاري، تصويرگري براي آن دسته از اشعار كه تصويري تر بوده و تنها شرح و تفصيل مجلسي را در بر داشته اند، دست يافتني تر به نظر مي رسد. تحقق اين امر براي اشعار حافظ و سعدي دشوار و نشدني بوده است.

قهرمان دوستي!

مهدي محبتي سير تحول مفهوم دوستي در اشعار حافظ را موضوع بحث خود قرار داد. وي ابتدا در شرحي آماري از بسامد و تكرار واژه دوست و مترادف هاي آن در ديوان حافظ گفت و تصريح كرد: در كل غزليات حافظ حدود 61هزار و 727 واژه استفاده شده است. در اين بين واژه دوست و دوستي حدود پنجاه بار آورده شده است. اگر مترادف هاي معنايي آن را نيز بر اين آمار بيفزاييم، به بيش از هزار واژه دست مي يابيم. با احتساب استعاره هاي دال بر اين واژه و همچنين واژگاني كه در توصيف آن به كار رفته اند، مي توان تصور كرد كه بيش از 40 درصد كل واژگان ديوان حافظ به مفهوم دوستي اشاره دارند. به مدد اين آمار مي توان دريافت كه ديوان حافظ در قدم اول، ديوان دوستي و محبت است. در مقابل كلماتي چون زهد و زاهد و ريا هر كدام نزديك به چهل بار استفاده شده اند و نزديك به هفت درصد كل واژگان را به خود اختصاص داده اند. از اين رو گرچه حافظ قهرمان مبارزه با ريا هست اما اين توصيف براي او كافي نيست. او قهرمان پي اندازي مفهوم دوستي در بشريت است. وي دريافت معنا و تعريف مفهوم دوستي نزد حافظ را زيرساخت دست يافتن به رويكرد نظري او در اين خصوص دانست و افزود: در اين باره سه مفهوم وجود دارد: اول مراد از دوست همان آدم هاي واقعي هم عصر او هستند و نمي توان هيچ مفهوم مجازي و معنوي براي آن متصور شد. دوم دوستي، مفهومي مطلقا غير زميني است يعني حق تعالي و زيبايي مطلقي كه جسمانيت محسوس ندارد. سوم به نظر مي رسد مفهوم دوست در ديوان حافظ، بر دوست برساخته ذهن خود او دلالت مي كند نه به معني امري كاملامتعالي است و نه به معني موجودي محسوس و معين و گلين. او از آنجا كه نمود عيني دوست را نمي بيند، آنچه مدنظر دارد، مي سازد تا وجود و هستي را قابل تحمل سازد. محبتي افزود: مشكل موجود درباره اين مفاهيم، عدم وجود ترتيبي تاريخي براي غزل هاي حافظ است. اگر چنين تاريخي موجود باشد، مي توان سير تحول آراي او در باب مفهوم دوستي را دريافت. ناچار بايد زمان را حلقوي تصور كنيم و مفهوم دوست را بر اساس مراتب روحي خواجه دريابيم.