معمای لسان‌الغیب

1394/4/20 ۱۰:۱۲

دکتر علی‌اصغر دادبه، استاد فلسفه اسلامی و ادبیات عرفانی دانشگاه و مدیر گروه ادبیات دایرةالمعارف بزرگ اسلامی از چهره‌های ماندگار درعرصه ادبیات عرفانی و فلسفی است. کلیات فلسفه، فخر رازی و فرهنگ اصطلاحات کلامی از جمله تألیفات او به شمار می‌رود. وی همچنین تصحیح و تعلیق دیوان نجیب کاشانی، رساله منطق هنر شهر، شناخت‌شناسی در فلسفه اسلامی را نیز در کارنامه خود دارد.

آیا فال حافظ تبیین و توجیه علمی دارد؟

  ثنا نیایش: دکتر علی‌اصغر دادبه، استاد فلسفه اسلامی و ادبیات عرفانی دانشگاه و مدیر گروه ادبیات دایرةالمعارف بزرگ اسلامی از چهره‌های ماندگار درعرصه ادبیات عرفانی و فلسفی است. کلیات فلسفه، فخر رازی و فرهنگ اصطلاحات کلامی از جمله تألیفات او به شمار می‌رود. وی همچنین تصحیح و تعلیق دیوان نجیب کاشانی، رساله منطق هنر شهر، شناخت‌شناسی در فلسفه اسلامی را  نیز در کارنامه خود دارد.

متن حاضر گزارشی از مقاله تحقیقی دکتر دادبه با عنوان «فال حافظ؛ بحث ادبی و علمی»‌ است که از نظرتان می‌گذرد.

٭٭٭

«فال» را دانشی دانسته‌اند که بر اساس آن رویدادهای نیک و بد آینده، پیش‌بینی و پیش‌گویی می‌شود. در واقع، هدف از تفأل «طلبِ اقدام» یا «طلبِ اِحجام(خودداری)» است. یکی از معروف‌ترین و معتبرترین لسان‌الغیب‌ها «حافظ» است که دیوان او «ترجمان اسرار» لقب گرفته‌است. اما برای‌ «فال حافظ»، آیا می‌توان تبیین و توجیه علمی آورد؟

دکتر اصغر دادبه، در مقاله تحقیقی جامعی با عنوان «فال حافظ؛ بحث ادبی و علمی» که در دایرئ المعارف بزرگ اسلامی منتشر شده است. پژوهشی مفصل انجام داده‌است تا تفأل را با نظر به دیوان حافظ، از دیدگاه علمی تبیین کند. او در این مقاله، معمای لسان‌الغیبی حافظ را به دو شیوه «متافیزیکی-عقلی» و «علمی-تجربی» ممکن می‌بیند و برای توجیه‌اش به نظر فلاسفه اشاره می‌کند.

دادبه برای تشریح این مسأله، از «کاپلستن» نقل‌ می‌کند که «آگوست کنت بر آن بود که تفکر بشری تاکنون سه مرحله را پشت سر گذاشته‌است؛ مرحله اول، مرحله ربانی یا تخیلی است، که بشرِ علت‌جو در این مرحله، علت پدیده‌ها را خدایان و سپس خدای واحد می‌دید. مرحله دوم، مرحله فلسفی یا متافیزیکی(عقلی)‌ است، که در این مرحله، طبیعت جایگزین اراده خدایان یا اراده خدای واحد می‌‌شود و بشر علت رویدادهای جهان را نیروهای تجربه‌ناپذیر مابعدالطبیعی(متافیزیکی) معرفی می‌کند. مرحله سوم، مرحله علمی - تجربی(اثباتی) است. در این مرحله، انسان علت‌جو متوجه می‌شود که علل رویدادهای جهان طبیعی را در جهان طبیعت و در عوامل طبیعی باید بازجست.» (کاپلستن، IX(1)/97-99).

دادبه بر اساس همین «نظریه مراحل سه‌گانه» آگوست کنت، فال حافظ را قابل توجیه می‌داند و به تبیین تفأل از دو دیدگاه «متافیزیکی-عقلی» و «علمی- تجربی» می‌پردازد. به عقیده او متافیزیک دانش حقیقت‌پژوهی و حقیقت‌شناسی است و به این اعتبار متافیزیک را به سه شاخه عقلانی، صوفیانه و عرفانی تقسیم می‌کند؛ «حقیقت‌شناسی اگر با ابزار عقل و روش استدلالی - برهانی صورت پذیرد، فلسفه نام می‌گیرد و اگر با ابزار دل و با روش زهد محقق شود، تصوف؛ و چنانچه با روش عشق صورت گیرد، عرفان نامیده می‌شود. بنابراین، متافیزیک را می‌توان به عقلانی، صوفیانه و عرفانی تقسیم کرد. در هر سه گونه متافیزیک، گونه‌ای ارتباط با عالم بالا یا گونه‌ای الهام در کار است.»

دکتر دادبه سپس در مقاله خود، به نظر ابن‌سینا اشاره می‌کند و می‌آورد: «در طرح متافیزیک عقلانی، عقل نظری از مرحله استعداد محض (عقل هیولانی) به مرحله یادگیری بدیهیات (عقل بالملکه) و سپس یادگیری نظریات (عقل بالفعل) می‌رسد و در پرتو تزکیه و تصفیه باطن که در نگاه حکما در جنب آموختن ضروری است، به مرحله مستفاد نائل می‌آید و در این مرحله به عالم بالا و به تعبیر فلسفی به عقل فعال می‌پیوندد و از خزانه عقل فعال، که آکنده از حقایق است، بهره می‌گیرد. سیر عقل از مرتبه هیولانی تا بالفعل و سرانجام رسیدن به مرحله مستفاد نیز به مدد عقل فعال صورت می‌پذیرد» (ابن‌سینا، 94-95؛ نیز نک‍: نصیرالدین، 2/351- 358؛ غزالی، 371-373).

اعتقاد به متافیزیک در هر معنا، حل‌کننده معمای فال حافظ نیز هست، زیرا کلام حافظ آکنده از حقایق و غزلیات او نازل منزله غیب است.

اما از «دیدگاه علمی» نیز فال حافظ قابل توجیه است. دادبه برای تبیین و توجیه علمی فال حافظ از دو شیوه یا از دو مبنا بهره می‌گیرد: «مبنای ادبی» و «مبنای روان‌شناختی».

او در توضیح مبنای ادبی به «چگونه گفتن» شاعران اشاره می‌کند و می‌نویسد: «برجسته‌ترین ویژگی بیان شاعرانه، شمول معنایی است و شاعری موفق‌تر است که سخن او وجوه مختلف معنایی را برتابد.» اما «چه گفتن» شاعران هم قابل توجه است؛«هر اندازه که شاعر بتواند معانی را در خدمت الفاظی قرار دهد که در پرتو به‌کارگیری شیوه‌ها و شگردهای بلاغی مؤثرتر واقع ‌شوند، موفق‌تر است. معانی منتخب شاعر دامنه‌ای گسترده‌ دارد و از عادی‌ترین و ساده‌ترین تا علمی‌ترین و فلسفی‌ترین امور را دربر می‌گیرد و در این میان، آن معانی مؤثرتر و برانگیزنده‌تر است و بیشتر با روح و روان خوانندگان می‌آمیزد و آنها را برمی‌انگیزد که با غم‌ها و شادی‌هایشان و با آرمان‌ها و آرزوهای‌شان گره

 خورده‌باشد.»

دادبه برای توصیف این ویژگی حافظ، به سخن «حاجی خلیفه» در کشف‌الظنون اشاره می‌کند: «حافظ در مقام یکی از برجسته‌ترین سخنگویان فرهنگ ایران، نه فقط زبان مردم ایران، و بیانگر رنج‌ها و غم‌ها و شادی‌ها و آرمان‌های این مردم است، که در شمار برجسته‌ترین سخنگویان آرمان‌های انسانی نیز هست. بنابراین، هرکس در هر پایگاه فکری و علمی که باشد از ناآگاه‌ترین‌ تا آگاه‌ترین مردم  سخن حافظ را سخن خود، اندوه او را اندوه خود، شادی او را شادی خود و آرمان و آرزوی او را آرمان و آرزوی خود می‌یابد و چون به دیوان او تفأل می‌زند و غزلی پیش چشمش قرار می‌گیرد، در ابیاتی از آن غزل، اندوه و رنج خود یا شادی و آرمان خویش را می‌یابد و سخن حافظ را ترجمان حال خود می‌بیند» و به گفته صاحب کشف‌الظنون تفأل‌زننده بسا در فال خود بیتی می‌یابد که سخت حسب حال او است.

«مبنای روان‌شناختی» از دیگر علومی ‌است که می‌توان به مدد آن فال حافظ را تأیید کرد و آن را امری واقعی و مثبت به‌شمار آورد. در این‌باره دادبه به «وجه امیدوارانه» مضمون اشعار حافظ اشاره می‌کند و می‌نویسد: «دیوان حافظ سراسر امید و نوید به مردم دردمند رنج‌دیده‌ای است که اگر شکیبایی پیشه نکنند و امیدوار نباشند، نابود می‌شوند. آنان در همه زمان‌ها از حافظ مدد جسته‌اند و به گوش جان از او شنیده‌اند که «رسید مژده که ایام غم نخواهد ماند/ چنان نماند و چنین نیز هم نخواهد ماند» و بدین‌سان آماده مبارزه و مقاومت در زندگی دشوار خود گردیده‌اند و این سخن را پیش چشم داشته‌اند که «بر سر آنم که گر زدست بر آید/ دست به کاری زنم که غصه سرآید» و چنین است که فال حافظ در عمل مفید می‌افتد»

دادبه، به معیار متفکران عملگرا (پراگماتیست) استناد می‌کند مبنی بر اینکه «هرچه در عمل مفید افتد، حقیقت است» و اینچنین بر قرابت فال حافظ با «حقیقت» مهر تأیید می‌زند.

روزنامه ایران