دنیای جذاب مهرها؛ آنهایی که جاودان می‌شوند

1394/4/15 ۱۳:۵۴

داستان جعل مهر و دستخط دوستعلی‌خان معیرالممالک به دست میرزا غلامرضا اصفهانی خوشنویس مشهور در دوره قاجار شنیدنی است، «می‌گویند میرزا غلامرضا برای گرفتن حواله یا براتی از خزانه، خط و مهر دوستعلی‌خان معیرالممالک نظام‌الدوله خزانه‌دار را برای شخصی ساخت و آن شخص حواله را که در حدود مبلغ ٣٠٠ تومان بود از خزانه گرفت و بعد معلوم شد که حواله مزبور ساختگی بوده و گیرنده وجه را پیدا کردند و او اقرار کرد که میرزا غلامرضا برای من ساخته است. نظام‌الدوله ، میرزا را خواست و به او گفت که ساختن مهر چندان اشکالی ندارد، اما خط مرا چگونه ساختی؟

نقش نام بر دل تاریخ
«درد و داغ عشق از سیمای عاشق ظاهر است رسم شاهان است مُهر خویش بر عنوان زدن» «صائب تبریزی»

داستان جعل مهر و دستخط دوستعلی‌خان معیرالممالک به دست میرزا غلامرضا اصفهانی خوشنویس مشهور در دوره قاجار شنیدنی است، «می‌گویند میرزا غلامرضا برای گرفتن حواله یا براتی از خزانه، خط و مهر دوستعلی‌خان معیرالممالک نظام‌الدوله خزانه‌دار را برای شخصی ساخت و آن شخص حواله را که در حدود مبلغ ٣٠٠ تومان بود از خزانه گرفت و بعد معلوم شد که حواله مزبور ساختگی بوده و گیرنده وجه را پیدا کردند و او اقرار کرد که میرزا غلامرضا برای من ساخته است. نظام‌الدوله ،  میرزا را خواست و به او گفت که ساختن مهر چندان اشکالی ندارد، اما خط مرا چگونه ساختی؟ میرزا غلامرضا به وی جواب می‌دهد که من مانند میر می‌نویسم، چطور می‌شود که مثل شما ننویسم». دوستعلی‌خان، میرزا را برای چند روز در خانه حبس کرده، پس از آن با وساطت لله پسرش رستم‌علی و به شرط تعلیم خوشنویسی به فرزند آزاد می‌کند.

رسم شکستن مهر پس از درگذشت صاحب آن برای جلوگیری از بهره‌گیری نادرست، رسمی بوده که گویا پس از درگذشت شاه طهماسب صفوی و کشمکش میان فرزندان او رایج شده باشد. این رسم، بعدها نیز درباره مهر علما و فقیهان شیعه با حضور گروهی از علما اعمال شد. دکتر تندر کیا، نوه پسری شیخ فضل‌الله نوری به نقل از پدرش‌هادی و نیز عموهایش، رخداد دار زدن شیخ و شکستن مهرهای وی را چنین روایت کرده است،
«... همین‌طور عصا زنان به آرامی و طمانینه به طرف دار می‌رفت و مردم را تماشا می‌کرد تا نزدیک چهارپایه رسید و یک‌مرتبه به عقب برگشت و خادم خود به نام نادعلی را صدا زد. فضل‌الله دست در جیب بغلش کرد و کیسه‌ای را درآورد و انداخت جلوی نادعلی و گفـت: علی این مهرها را خردکن. شیخ نمی‌خواسته است بعد از خودش مهرها به دست دشمنانش بیفتد تا سندسازی کنند ...»
از مشهورترین حکاکان ایران در عصر قاجار، حاج میرزا محمدطاهر، حکاک‌باشی آستان قدس در عهد ناصری است که آثار او از نظر حکاکی، خطاطی و طراحی، شگفت‌انگیز و تماشایی  است.
شاردن در سیاحت‌نامه خود، فصل «گوهریان و جواهرات‌شان»، درباره چگونگی تراش و حکاکی ایرانیان در عهد صفوی می‌گوید جواهرتراشان ایرانی چرخ (تراش) خویش را از دو قسمت سنباده و لاک درست می‌کردند و معتقد بودند که فن ساختمان چرخ‌ها اهمیتی بسیار دارد و باید در تعبیه آن دقت و اهتمامی بسزا مبذول داشت و حرارت را چنان دقیق هدایت کرد تا ماده لزجی که شیره (شیر - سرشیر) می‌نامند هرگز نسوزد.

از ناصرالدین شاه قاجار تا شیخ مرتضی انصاری
 نام‌هایی بزرگ از دریچه مهرها

در دوره قاجار که بیشترین تعداد طراحی و انواع مهرها را به خود اختصاص داده است به تنوع زیادی در حروف و تزیینات برمی‌خوریم. در این دوره، به دلیل آغاز تحول جامعه از نظام سنتی به جامعه مدرن با شبکه‌های اداری و اجتماعی، قشرهای گوناگون جامعه صاحب مهر شد. یکی از انواع دسته‌بندی، تقسیم‌بندی برمبنای طبقات‌اجتماعی است که از دسته‌های آن می‌توان به این موارد اشاره کرد؛ یک، مهرهای پادشاهان، اشراف و درباریان که دارندگان آنها از نظر مرتبت اجتماعی و نیز از نظر کیفیت، طراحی و اجرای مهرها از اعتبار بالاتری برخوردارند. این مهرها معمولا مربع‌شکل و از اندازه متعارف بزرگترند. سلطان اسماعیل صفوی، شاه‌عباس صفوی، ناصرالدین‌شاه قاجار، مظفرالدین شاه قاجار و صاحب‌‌منصبان و درباریانی چون علی‌‌اصغر اتابک صدرالاعظم امین‌‌السلطان، میرزا آقاخان صدرالاعظم، وزارت دولت علیه ایران اعتمادالدوله، سراج‌‌الممالک سراج‌‌الدوله سردار جنگ، مستوفی‌‌الممالک و نظام‌‌الملک وزیر مالیه ازجمله این مهرها به شمار می‌آیند. دو، مهرهایی که به‌عنوان مهر دوم/ غیررسمی دارندگان‌شان به شمار می‌آمده‌اند و بنابر ضرورت از آنها بهره می‌گرفتند. مهرها در این بخش، بیشتر با القاب «...السلطنه»، «... الملک» و «... الدوله» همراه‌اند و بیشتر، شکلی بیضوی و تزییناتی باکیفیت متوسط دارند. سه، مهرهایی که صاحبان‌شان دارای مشاغل معتبر وابسته به سیستم حکومتی بوده‌اند و از سوی خود یا اشخاصی معتبر یا دربار به این عناوین مشهور شده‌اند. به‌عبارت دیگر، صاحبان این مهرها اشخاصی بوده‌اند با مشاغلی که مهرها برایشان کاربردی رسمی داشته‌اند مانند ادیب‌الملک، خلیل طبیب، رئیس‌الکتاب، امین‌لشکر، مدیرالدوله، ملک‌الکلام کردستانی و میرزا باقر منجم بارفروشی. چهار، مهرهایی که صاحبان آنها از مشاهیر علم و ادب و هنر بوده‌اند مانند ابراهیم صدرای شیرازی، شیخ بهایی، شیخ حر عاملی و علی‌اشرف نقاش افشار. پنج، مهرهایی که صاحبان آنها غالبا از مجتهدان، معممان و سادات بوده‌اند و در سجع آنها نام‌های امامان یا قسمتی از یک آیه قرآنی وجود داشته و نشان‌دهنده دلبستگی این گروه اجتماعی به مضمون‌های مذهبی است مانند اشرف‌الانبیاء ابوالقاسم، یا شفیع‌المؤمنین، هوالعلی، ان‌الله یحب‌المحسنین و لااله‌الاالله الملک الحق المبین. شش، مهرهایی معدود با نام زنانی از خانواده‌های درباری و مرفه جامعه که صاحب مهر بوده و از آن بهره می‌گرفته‌اند مانند بنت طهماسب، رحمه‌النساء و رحیم‌النساء دختر میرزا رحمه‌الله. هفت، مهرهایی که در آنها پیشوند «عبد» به کار رفته است که ایمان به خداوند و بندگی در برابر او را نشانگر است مانند عبده‌الراجی (بنده امیدوار او)، العبد المذنب محمدباقر و العبد محمد العقیلی.

میدان امام‌خمینی، ورودی شرقی محوطه تاریخی باغ ملی، کوچه پست

مرد میانسال دست‌کم ٣٠ سالی است که کنار پله‌های ورودی این کوچه باریک در ضلع‌شرقی ساختمان قدیم پست، تمبرها و اسکناس‌های تاریخی می‌فروشد؛ گویی جوانی‌اش را همین‌جا گذرانده... سرقفلی این گذر را انگار به نام او و همقطاران‌اش زده‌اند... دو، سه متری آن‌سوتر دو پیرمرد هم روی پله‌ها نشسته‌اند. کار آنها اما از جنس دیگری است؛ کارشان جاودانه‌ساختن نام آدم‌ها است... آنها نام‌ها را بر تاریخ حکاکی می‌کنند. یکی‌شان درحال حکاکی نامی و عبارتی روی مهری انگشتری است؛ از آن دسته مهرهای بیضی‌شکل قدیمی که در کتاب‌ها و عکس‌های تاریخی بیشتر به چشم می‌خورند. این مهرها با این‌که سنتی‌اند و در گذشته رواج فراوان داشتند، اما امروزه نیز مشتریان خود را دارند. پیرمرد درحالی‌که به ساختمان بزرگ پست قدیم، از شاهکارهای موسیو مارکوف، معمار شهیر روس در عصر پهلوی اول، تکیه داده، ابزارهایش را در گوشه‌ای از پله پهن کرده و با دقتی جالب به حکاکی مشغول است. دقت‌اش به گونه‌ای است که انگار واقعا می‌خواهد نام سفارش‌دهنده مهر را در تاریخ هم ثبت کند ...

نگاهی به مهر و حکاکی در ایران

تاریخ مُهر در ایران، پیشینه‌ای چندهزار ساله دارد. از دوره میان‌سنگی که ترسیم و نَقرِ پیکره‌های گیاهی، جانوری و انسانی بر صخره و سنگ رواج یافت، هنرمندان با بهره‌گیری از ابزارهای ابتدایی، بنیان‌گذار هنری شدند که در هزاران سال، از دیواره سربرافراشته کوه‌ها و صخره‌ها تا عرصه محدود سنگ‌های قیمتی را عرصه هنر و ذوق خود کردند. باتوجه‌به آثار فراوان به جای‌مانده از ایران باستان در زمینه مهرهای استوانه‌ای، مسطح و محدب منقوش به تصویرها و خطوط میخی، اشکانی و پهلوی می‌توان ادعا کرد که ایرانیان، بیشترین سهم را در ایجاد و تکامل مهر و نشان در جهان داشته‌اند که مورد توجه و تقلید ملت‌های گوناگون قرار گرفته است.
حکاکی تصویرها و خطوط گوناگون در مهرها و کتیبه‌های ایران باستان، با شکوه هرچه تمام‌تر متداول بوده و قلم نقاشان و خطاطان نخستین، در حکاکی نیز کاربرد داشته است. هنرمندان آن دوران، اثر خود را نه با مرکب بر کاغذ آسیب‌پذیر که با نقش آن بر گلی که در آتش و حرارت آفتاب پخته می‌شد و نیز با حجاری یا حکاکی بر سنگ‌های سخت، جاودان می‌ساختند و از دستبرد حوادث مصون می‌داشتند.
مهرهای مدور و بیضوی هزاره چهارم پیش از میلاد که در کاوش‌های باستان‌شناختی هلیل‌رود جیرفت، سیلک، تپه‌حصار، تل باکون، تپه گیان، هفت تپه و شوش به دست آمده، از جنس گل‌پخته، سنگ‌گچ و مرمر بوده است. مهرهای مخروطی، تکمه‌ای، استوانه‌ای، نیم‌کروی، مسطح و نگینی، به مرور به اشکال حیوان، انسان و نمادهای گوناگون و سپس خطوط متنوع آراسته شدند و به صورت نشانه‌هایی از اوضاع زندگی، کار، آداب و رسوم، سنت‌ها، طبقات اجتماعی، شیوه برخورد میان مقامات، تشریفات و امتیازات رایج درآمدند. مثلا در مهرهای نخستین، خطوط موازی نشانه آب، اشکال سه‌گوش نشانه کوه و زمینه‌های شطرنجی علامت زمین کشاورزی است.
مهر از نخستین و قدیم‌ترین آثار هنری است که در هر مرحله از زندگی بشر نقشی‌آفرین بوده است. نقش‌های گوناگون روی مهرها در دوره‌های گوناگون تاریخ، اطلاعات مهمی درباره آداب، رسوم، اندیشه‌ها، اعتقادات و اوضاع اجتماعی هر دوره را روایت می‌کنند. مثلا در فرهنگ عیلامی، نقوش گوناگون مهرها، به الهام از طبیعت و آمیختگی آنها با عقاید دینی اشاره می‌کنند، مانند نقش کوزه آب که در اندیشه عیلامی، نماد خدای بزرگ بود. کشاورزان و دامداران نیز از گذشته‌های دور تا روزگار ما، برای حفاظت از دارایی و جلوگیری از دستبرد احتمالی، پیرامون خرمن و روی پوست احشام خود را مهری با نشان مخصوص که «دج» (داغ) نامیده می‌شد، نشان می‌گذاشتند.
مهر در ایران، پس از ظهور اسلام، کاربردی گسترده‌تر یافت. بسیاری از فرمان‌ها، اسناد و مکاتبات رسمی با مهر سندیت می‌یافت. نقش مهر از این‌رو، در ساختار اجتماعی، اقتصادی و سیاسی برجسته‌تر شد. در دوره اسلامی، برخلاف روزگار پیشین که نقش مهر بیشتر تصویری بود، عباراتی با مضمون‌های دینی و قرآنی که با خطوطی چون نسخ، ثلث، تعلیق، طغری و نستعلیق نوشته می‌شدند، رواج یافت. این مساله، سندی معتبر بر سیر تاریخ خط و کتابت به‌شمار می‌آید. در آن دوران، مهرداران و مهرسازان به دلیل حساسیت شغلی خود که صیانت از ارزش و اعتبار فرمان‌ها و اسناد بود، مقامی درخور در مناسبات اجتماعی یافتند. در دوران اسلامی، مهم‌ترین نمونه مهرها به دوره صفوی و سپس به عصر قاجار تعلق دارند. مهرسازی در دوره قاجار یکی از مشاغل پررونق بود.
در اهمیت هنری آن همین بس که مهر هر فرد، برگه هویت و شناسنامه او به شمار می‌آمد. مهر و سجع آن همچنین برای هر شخص، نمایانگر نسب، سلیقه، مبانی اعتقادی و جایگاه اجتماعی‌اش به شمار می‌رفت و مورد مباهات و افتخار صاحبان آنها بود.
در باب سوم منشاتی خطی به شماره ٦٢٩٣ از مجموعه نسخه‌های خطی کتابخانه ملی ملک، از ١٠ مهر دیوانی در دوره صفوی سخن رفته است که بدین ترتیب بوده‌اند؛
مهر داد و ستد با شکل محرابی، مهر نشان با شکل محرابی، مهر خلعت با شکل مربع، مهر انگشتری به شکل محرابی، مهر ختم به شکل مدور، مهر مسوده به شکل مدور، مهر انا فتحنا ویژه داد و ستد، مهر ثبت مهر شرف نفاذ برای معافی تیول از مالیات، مهر ثبت مهر شرف نفاذ برای احکام و مهر یادبود به شکل محرابی.