مروری بر زندگی و آثار «سید مصطفی محقق داماد»

1394/3/2 ۱۳:۴۶

«سید مصطفی محقق داماد» یکی از برجسته ترین اندیشمندان، فقیهان و حقوقدانان معاصر ایران است. در این گزارش نگاهی به زندگی و آثار و دیدگاه های وی داشته ایم. آیت الله دکتر سید مصطفی محقق داماد، فرزند آیت الله سید محمد داماد، در 1324 شمسی در شهر قم به دنیا آمد. وی علوم دینی را نزد استادان بزرگ حوزه ی علمیه ی قم فرا گرفت . هم اکنون استاد دانشکده ی حقوق دانشگاه شهید بهشتی و رییس گروه مطالعات اسلامی فرهنگستان علوم ایران است. او در سال 1348 درجه ی «اجتهاد» را کسب کرد.

«سید مصطفی محقق داماد» یکی از برجسته ترین اندیشمندان، فقیهان و حقوقدانان معاصر ایران است. در این گزارش نگاهی به زندگی و آثار و دیدگاه های وی داشته ایم.

آیت الله دکتر سید مصطفی محقق داماد، فرزند آیت الله سید محمد داماد، در 1324 شمسی در شهر قم به دنیا آمد. وی علوم دینی را نزد استادان بزرگ حوزه ی علمیه ی قم فرا گرفت . هم اکنون استاد دانشکده ی حقوق دانشگاه شهید بهشتی و رییس گروه مطالعات اسلامی فرهنگستان علوم ایران است. او در سال 1348 درجه ی «اجتهاد» را کسب کرد. محقق داماد بیشتر دوره ی علوم عقلی و حکمت اسلامی را نزد «علامه طباطبایی»، استاد شهید «مرتضی مطهری» و همچنین فقه و اصول تحلیلی را نزد آیات عظام «آملی لاریجانی» و «گلپایگانی» و دایی مرحومش «مرتضی حائری یزدی» آموخت. وی مطالعه و تحصیل در رشته حقوق را پی گرفت سپس برای اخذ درجه دکترا در سال 1988 میلادی در بخش حقوق بین الملل به دانشگاه فرانسوی زبان «لوون» بلژیک وارد شد و در سال 1995 موفق به اخذ درجه ی مدرک دکترای تخصصی در حقوق بین الملل شد.

محقق داماد در زمینه های مختلف دارای آثار تالیفی در قالب کتاب و مقاله و همچنین ترجمه های فراوانی است. او در زمینه حقوق و قواعد فقهی حقوق آثار ماندگاری را در قالب های مختلف نوشتاری و سخنرانی به انجام رسانیده است.

از کتاب های تالیفی وی می توان به «تحلیل و بررسی احتکار از نظرگاه فقه اسلام»، «قواعد فقه: بخش مدنی»، «بررسی فقهی و حقوقی وصیت: مواد قانونی 825-‎860 قانون مدنی»، «بررسی فقهی حقوق خانواده، نکاح و انحلال آن، مواد ‎1034 تا ‎1157 قانون مدنی»، «تعهد به نفع شخص ثالث از نظر شیخ انصاری»، «پژوهشی در سیر تحول نگارش قواعد فقهی در میان فقهای امامیه»، «سوال و جوال استفتائات و آراء فقیه کبیر حاج سید محمد کاظم یزدی صاحب عروة الوثقی»، «دین، فلسفه و قانون» ، «حقوق قراردادها در فقه اسلامی» و... اشاره کرد.

از ترجمه های محقق داماد هم می توان به «حقوق روابط بین الملل در اسلام»، «سلوک بین المللی دولت اسلامی» و «مطالعات تطبیقی در فلسفه اسلامی» اشاره کرد.

*الهیات محیط زیست

مصطفی محقق داماد کتابی را با نام «الهیات محیط زیست» نگاشته که برگرفته از برخی سخنرانی های وی در کنفرانس های بین المللی درباره ی دیدگاه الهیات نسبت به محیط زیست است.

محقق داماد باور دارد که مشکلات زیست محیطی جهان جدا از بحث زیستی و تجربی، به این دلیل است که آدمی خود را در احاطه ی خداوند نمی داند و ذات لایتناهی الهی را به عنوان محیط زیست حقیقی باور ندارد. او جدایی انسان و استقلالش از زیست بوم خود و در پس آن جدایی از محیط زیست الهی را سرچشمه تباهی و بحران محیط زیستی حال حاضر جهان می انگارد.

کتاب الهیات محیط زیست با استناد به حدود 200 آیه از قرآن مجید و احادیث دیگر در بخش پنجم خود به واکاوی محیط زیست از دیدگاه قرآن و اسلام می پردازد.(1)

*قواعد فقه، اثری برجسته

«قواعد فقه»، به عنوان یکی از آثار مهم محقق داماد، در بر گیرنده ی تعدادی از قواعد مهم فقهی است. هدف وی در این کتاب تدوین قواعد فقهی، به صورت کاربردی و علمی است؛ به گونه یی که برای دانش پژوهان حقوق اسلامی که مایل به دستیابی به مبانی قوانین مدنی ایران هستند، کارساز باشد.

مطالب، در سه بخش قواعد فقهی مدنی، جزایی و قضایی، در چهار جلد و هر جلد در چندین فصل، ارایه شده و هر فصل، به توضیح و تشریح یک قاعده، اختصاص یافته است. آنچه در نگارش کتاب، مورد توجه اصلی قرار گرفته، تنظیم قواعد فقهی بر اساس نظام حقوقی رایج و قابل تطبیق با نظم حقوقی جهانی است.

در طرح و تنظیم قواعد، مبنای نویسنده بر این نبوده است که فقط عنوان هایی مورد بحث و بررسی قرار گیرد که به معنی دقیق کلمه، مصداق قاعده ی فقهی باشد، بلکه بیشتر به این توجه شده است که هر اصل یا قاعده ی عام و مهمی که در ابواب مختلف فقه و مباحث حقوقی قابل طرح است و شناخت علمی دانشجویان از آن در امر مطالعه و تحقیق و در نهایت، استنباط احکام و تطبیق قواعد کلی بر موارد جزیی و مسایل فرعی مفید و موثر است، مطرح شود؛ هر چند که در واقع، از مصادیق حقیقی قواعد فقهی نبوده و از جمله قواعد اصولی به شمار رود.(2)

* حقوق بشر در اسلام و غرب

محقق داماد درباره ی مفهوم حقوق بشر در اسلام و غرب می نویسد: مفهوم حقوق بشر، امروز در غرب جنبه فردی به خود گرفته است. در حالی که در اسلام انسان به عنوان یک موجود اجتماعی که به شدت وابسته به جامعه خویش است در نظرگرفته شده است. حقوق بشر در غرب امروز اهرمی تجاری- سیاسی است؛ در حالی که انسان در مکتب ادیان به خصوص اسلام باید قبل از هر چیز آزادی را در درون خود جستجو کند و از فساد گسیختگی و افتادن در راههای غیر اخلاقی پرهیز کند.

محقق داماد معتقد است که منشا تفاوت اصلی میان دیدگاه های اسلام در مورد حقوق بشر با دیدگاه غرب در منابع آن است؛ حقوق بشر در اسلام بر اصولی فلسفی و عرفانی مبتنی است و احکام شریعت در انطباق و هماهنگی با آن اصول بایستی استنباط شود. این اصول از نظر محقق داماد عبارتند از:

- اصل «کرامت انسانی»: در قرآن کریم انسان موجودی شمرده شده که خداوند به وی کرامت داده است (لقد کرمنا بنی آدم)(3). این کرامت یک ارزشش نظری است که می تواند جنبه عملی پیدا کند. کرامت انسانی از نظر قرآن یک امر واقعی است نه اعتباری و نشان دهنده ی آن است که وی در حقیقت از لحاظ وجودی دارای امتیاز و برجستگی است. یعنی گوهر برین موجودات جهان به شمار می رود. هنگامی که بپذیریم انسان گوهری کریم و ارزشمند است، خواه ناخواه بر این باور خواهیم بود که نه تنها آزادی، امنیت و ... حق او هستند بلکه باید به گونه یی تفسیر و تنظیم شوند که با کرامت وی سازگار باشند.

- اصل «خداجو بودن انسان»: انسان در اصل خدا را می طلبد، زیرا او را با چشم دل، نه با چشم صورت می بیند. بر پایه ی حکم عقل، انسان دارای هستی جداگانه و مستقل نیست، بلکه هستی اش تماما پیوسته و ربطی است. اما این هستی ربطی به یک موجود ربطی دیگر نپیوسته است، بلکه به یک موجود مستقل، وابسته است. انسان چیزی جز همین پیوستگی و وابستگی به آن موجود مستقل نیست. چنین نیست که انسان موجودی است که دارای وصف تمایل به خداست، بلکه رابطه انسان با خدا عین فقر ذاتی و نیاز محض او به خداست.

- اصل «جاودانه بودن انسان» از دیگر منابع حقوق بشر در اسلام است؛ به این معنا که انسان هرگز به نابودی و نیستی منتهی نمی شود. این مطلب نیز از رهگذر کند و کاو عقلی و دلایل نقلی دریافت می شود. قرآن کریم انسان را موجودی با روح جاویدان می شمارد که از پس این جهان، به جهانی دیگر پای می نهد و در آن، از «خُلود» برخوردار است. این اصل نیز از سوی همه انسانها پذیرفته شده و تفاوت های موجود، برخاسته از خطا در تطبیق است.

- اصل «ارتباط تکوینی انسان با مجموعه هستی»: به این معنا که انسان به عنوان گوهر مجرّد جاودانه که به لقای حق بار می آید، با همه ی اجزای هستی پیوندی ناگسستنی دارد. از این رو، هیچ کاری از انسان سر نمی زند مگر آن که در جان و روح وی تاثیر داشته باشد.(4)

* تاکید اسلام بر برادری همه ابنای بشر

محقق داماد درباره ی برادری همه ی ابنای بشر می نویسد: بر اساس برابری همه ابنای بشر و تساهل و همکاری میان ادیان؛ اسلام به اخوت دینی بین مومنان از یک طرف و به برادری همه ابنای بشر در طرف دیگر تاکید می کند. اخوت بین مسلمانان یک شکل عالی و تکامل یافته است که بر اساس ایمان و مذهب مشترک شکل گرفته است؛ نماز خواندن مسلمانان در کنار هم و به یک قبله، روزه گرفتن آنها در یک ماه مشخص، مشرف شدن آنها در یک زمان ویژه به مسجد الحرام، پرداخت صدقه و کمک به افراد فقیر و همه و همه نمونه هایی از اتحاد و برادری بین مسلمین می باشد و علاوه بر این در دین آنها به اعتماد متقابل، دوستی و همکاری و عطوفت تاکید زیادی شده است. ‏مسلمانان در همه جهان خود را متعلق به یک امت واحده می دانند که محور آن اتحاد مذهبی و اخوت معنوی می باشد که در قرآن و سنت بدان تاکید فراوان شده است.

در حقیقت برادری در اسلام یک جنبه خاصی است که در کلیت آن به برادری همه ابنای بشر می رسد. برادری جهانشمول به طور کلی بر اساس سه محور شکل گرفته است؛ محور اول «جهانشمولی پیام پیامبر اکرم(ص)»، محور دوم« وحدانیت خدا و یگانه پرستی ادیان» و محور سوم «اتحاد بشر» ‏است.(5)

*مکتب های اصولی فقه شیعی

محقق داماد در نوشتاری اصول فقه شیعه و مکتب های آن را بر می شمرد. وی از مکاتب اصولی «سامرا»، «نجف» و «قم» نام می برد.(6) محقق داماد در زمینه ی این مکاتب می نویسد:

-مکتب اصولی سامرا؛ حوزه ی شیعی شهر سامرا در عراق با هجرت فقیه و اصولی نامدار، مرجع بزرگ شیعیان عصر خویش و مجدّد مذهب در رأس قرن چهاردهم هجری ، «میرزا محمد حسن حسینی شیرازی » (متوفی 1312 ه.ق ) از نجف به آن دیار (شعبان 1291 ه.ق ) بنیان یافت .

مکتب سامرا در حقیقت همان روشی است که میرزای شیرازی با تاثیرپذیری از اساتید خویش در تدریس و نگارش فقه و اصول برای خود برگزیده بود و حتی قبل از عزیمت به سامرا در نجف اشرف بدان روش سلوک می نمود و وجه نام گذاری به مکتب سامرا، تنها آن است که در دوران هجرت به آن دیار روش و مکتب مزبور به صورت ویژه ی خود، ترویج یافته است .

خلاصه آنکه مکتب سامرا روشی است مبتنی بر آمیختگی میان عناصر «تتبّع»، «تحقیق «، «پرداختن تفصیلی» به تمام و یا اکثر مباحث اصولی و «تکثیر روزافزون مباحث» ، خواه کاربردی باشند و خواه نباشند.

-مکتب اصولی نجف ؛ بازتاب مخالف مکتب سامرا نسبت به شیوه ی پردازش علم اصول و توسعه ی بی رویه ی آن را می توانیم در مکتب اصولی نجف مشاهده کنیم و آن رابه عنوان «دوره پیرایش و ویرایش» علم اصول معرفی نماییم .

پیش کسوت این مکتب ، «آخوند ملامحمدکاظم خراسانی»، از شاگردان «شیخ انصاری» و «میرزای شیرازی» است . وی با تالیف اثر گرانقدر «کفایة الاصول» گامی بزرگ در این راه برداشت . او آغازگر نهضتی نوین در علم اصول است و پس از وی شاگردانش راه استاد را ادامه دادند و در این راه از هرگونه تلاش قلمی و بیانی دریغ ننمودند. گفتمان هایی که در نقد روش سامراییان منتسب به شاگردان آخوند خراسانی برای ما روایت شده ، حکایت گر عمق ذهنیت حاکم بر این گروه است .

مکتب اصولی نجف به زودی بر مکتب سامرا تفوّق یافت و به سرعت مرزها را در نوردید، به طوری که همه حوزه های علمیه اقماری شیعه را پیرو خود ساخت و «کفایة الاصول «، کتاب درسی سطوح عالیه شناخته شد.

-مکتب قم یا مکتب اعتدال؛ «حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی « (متوفی 1315 ه.ش ) یکی از برجسته ترین شاگردان مرحوم «سیدمحمد فشارکی اصفهانی» (متوفی 1316 ه.ق ) به نگارش کتابی مستطاب به نام «دررالفوائد» همت گماشت که از نظر سبک و شیوه ی طرح مسائل و آیین نگارش نه از «کفایة الاصول» الگو گرفته و نه از مکتب سامرا پیروی کرده است ، بلکه از همان روزهای پس از تألیف به داشتن سبک بدیع و طرح جدید اشتهار یافت .

این شیوه به دنبال تاسیس حوزه عملیه ی قم ، توسط مؤلف عالی مقام «درر الفوائد» تجلّی و رواج یافت که جا دارد آن را «مکتب قم « بنامیم . (7)

در پایان باید گفت؛ گستردگی و عمق آثار سیدمصطفی محقق داماد را نمی توان در قالب یک گزارش ارایه داد، با این حال ما سعی کردیم به چند نکته در نوشتار و گفتار ایشان بپردازیم.

پی نوشت ها:

1- http://farheekhtegan.ir/Newspaper/MobileBlock?NewspaperBlockID=714

2-http://www.wikifeqh.ir

3- سوره اسراء، آیه70

4- http://rasekhoon.net/article/show/991467

5- مقوله فرهنگ و صلح در تفکر اسلامی، روزنامه رسالت شماره6976، تاریخ 14/02/89

6- اصول فقه شیعه و مکتب های آن، مصطفی محقق داماد، نشریه نامه فرهنگ، شماره 48، تابستان82

7- http://www.iptra.ir/prte8o8w2jh8p.9ih.bz8jbjg.b94j.htm

ایرنا