آثار دستویس شیخ طوسی در کتابخانه های استانبول / دکتر عبدالقادر کاراخان

1392/4/30 ۲۰:۰۰

قبل از ذکر آثار دستویس مجتهد بزرگ و عالم حدیث و فقیه گرانقدر ابوجعفر محمد بن الحسن بن الطوسی که مشهور به شیخ الطائفه می باشد (385ـ 460) (995ـ 1067) و نظائر ایشان که در طول تاریخ انگشت شمار است می خواهم ولو بطور مختصر و خلاصه باشد درباره دوران زندگی و یکی دو خصوصیت اخلاقی این دانشمند بزرگ بحث کرده باشم.

او در دوران خلفای عباسی القادر بالله (381ـ423) (991ـ1031) و القائم بامرالله (422ـ462) (31ـ1075) میزیسته است در این دوران عالم اسلام دچار شدیدترین ناراحتیهای ناشی از اختلاف مذهبی بوده و از نظر چند دستگی و نفاقهای داخلی پرحرکت ترین دوران خود را سپری می کرده است بخصوص در دوران القائم که مصادف با دوره کمال و سالخوردگی شیخ الطائفه بوده است این اختلاف بحد نهائی خود رسیده و جریانهای مخالف پیوسته همدیگر را دنبال می کردند بطوریکه غارتگری کار روزانه مردم گردیده و آشوب و عصیان، تردید و عدم اعتماد بی نظمی را بحد نهائی رسانیده بود ولی با همه اینها در مناطقی که عباسیها حکومت می کردند و بخصوص در عراق عرب علم و فرهنگ بدون توقف بسیر خود ادامه می داد، در چنین دوران پر حادثه ای ابوجعفر محمد بن الحسن الطوسی پیشقراول فرهنگی است که بحرکت خود بدون توقف ادامه می دهد. این نویسنده بزرگ، این فقیه ممتاز و این تذکره نویس محقق در چنین دورانی یکی از پایه های نلرزای این فرهنگ بی انتهاست. او در طوس بدنیا آمد و برای تعلیم علم دین به بغداد رفت چهل سال تمام (408 ـ 448) (1007ـ 1056) در بغداد اقامت گزید و از دانشمندان بزرگی مانند شیخ المفید درس آموخت و پس از رسیدن به پایه های استادی به بسیاری از دوستداران دانش درس داد و باتمام تجارب عمیقی که اختلاف پیاپی روزگار باین دانشمند بزرگ آموخت و او را بالای هر حادثه زودگذر سیاسی قرار داده بود معهذا در جریان انقلابی که در سال 448 (1056) در بغداد روی داد خانه و کتابخانه را نتوانست از حریق یغماگران بر کنار بدارد، با اینهمه در جریان دوران طوفانی هوش سرشار و قدرت تفسیر و سرعت انتقال این دانشمند بزرگ در بسیاری موارد جان او را از مرگ رهانید چنانکه گویند بحضور خلیفه عباسی شکایت کردند که شیخ الطائفه بمناسبت انتساب بمذهب امامیه با دوستان خود در مجامع خصوصی به صحابه پیغمبر بد گفته و برای اثبات این مدعی از کتاب المصباح دعای عاشورا را نشان دادند.

(دعای مذکور در سلمانیه شعبه کتابهای کتابخانه رئیس الکتاب ضمن کتاب عمل السنه «بشماره 378» از صفحه 61 ببعد با اشکال مختلف موجود است) خلیفه عباسی (محتملا القائم می باشد) امر می کند تا شیخ را همراه کتابش بحضور خلیفه بیاورند شیخ الطائفه باهوش فوق العاده خود موضوع را دریافته و در مقابل شکایت خلیفه که باو می گوید تو به چهار ظالم بزرگ و پنجمین آنها بد گفته ای مقصودت چیست؟ شیخ الطائفه جواب می دهد مقصود من از ظالم نخستین چنانکه حسودان بحضور خلیفه عرض کردند نیست منظور من از ظالم نخستین هابیل است که برادر خود قابیل را کشت، ظالم است زیرا نخستین آدمکشی را او بوجود آورد و باین ترتیب همراه تاویل دلنشینی ظالمهای دیگری را در طول تاریخ نشان می دهد و در خاتمه ظالم چهارم را ابن ملجم قاتل حضرت علی (ع) را می شمارد تاویل شیخ الطائفه مورد قبول القائم خلیفه قرار می گیرد و او را با الطاف شاهانه ای مورد لطف قرار داده و از سخن چینان و حسودانی که از شیخ الطائفه شکایت کرده بودند انتقام می گیرد.

داستان بالا بخوبی نشان می دهد که شیخ الطوسی دانشمندی است فوق العاده آسان گیر و در مقابل مسائل مختلف صاحب صبر و تدبیر و در سایه این هوش خدادادی در دورانی طوفانی با آرامشی نسبی حیات خود را از خطرات دور داشته است. شیخ الطائفه پس از یغمای خانه و سوختن آشیانه خود دانست که دیگر در بغداد بآسانی و سهولت استقرار برقرار نخواهد شد، باین دلیل به نجف اشرف هجرت نمود و در این شهر برای نسختین بار در تاریخ یک مرکز علمی بوسیله او بوجود آمد و او (448 ـ460) (1056ـ1067) دوازده سال تمام در نجف اشرف بتدریس و تألیف و پرورش مردان دانشمند مشغول گردید و بنا بروایات در حوزه عملی او بیش از 300 مجتهد بزرگ درس می خواندند. بحقیقت باید گفت در دورانی چنان بیقرار استقرار چنین مرکز بزرگ علمی موفقیتی است بی نظیر.

در کتابخانه های غنی استانبول که پر قمیت ترین آثار دستنویس میراث فرهنگی دنیای شرق فارسی و عربی و ترکی را دربردارد ضمن تحقیقات عمیقی که صورت گرفت از شیخ الطوسی تنها سه اثر دستنویس زیرین موجود است.

1ـ کتاب الاستبصار «فیما اختلف من الاخبار».

2ـ کتاب عمل السنه.

3ـ رسالة ذکر فیها الاسانید التی یروی عن طریقها بعض الاصول و المصنفات.

ما در اینجا از اینکه چرا از این دانشمند بزرگ فقط سه اثر دستنویس در کتابخانه های ترکیه موجود است بحث نخواهیم کرد بلکه فقط درباره اثر مذکور بخصوص کتاب الاستبصار فیما اختلف من الاخبار بحث خواهیم کرد.

1ـ کتاب الاستبصار فیما اختلف من الاخبار ـ این کتاب ضمن کتابهای کتابخانه رئیس الکتاب سلیمانیه بشماره 310 ثبت است و در یکجلد تنها دارای 452 ورق و نسخه منحصر بفرد می باشد.

ابعاد کتاب (190 ´ 295) (120 ´ 212) میلیمتر می باشد روی کاغذ ابعادی با خط زیبای نستعلیق نگارش یافته در هر صفحه 21 سطر موجود است جلد کتاب به رنگ آلبالوئی دارای زنجیره شمسه مقلب است در صفحات نخستین کتاب آثار موریانه خوردگی موجود است علاوه بر آن بعضی صفحات آغاز کتاب آثاری از رطوبت زدگی دیده می شود در صفحه 1ب کتاب چنین آغاز می شود.

«الحمدلله ولی الحمد و مستحقه والصلوة علی خیرة من خلقه محمد و آله الطاهرین و عترته و سلم تسلیما اما بعد فانی رایت جماعة من اصحابنا لما نظروا فی کتاب (صوابه کتابی) الکبیر الموسوم بتهذیب الاحکام وراواما جمعنا فیه من الاخبار المتعلقه بالحلال والحرام ... الی آخر» در آخر کتاب نیز در صفحه آ 352 چنین تمام می شود:

«واعلموا ایدکم الله انی جزیت هذا الکتاب ثلاثة اجزاء الاول والثانی یشتملان علی ما یتعلق بالعبادات و الثالث علی ما یتعلق بالمعاملات و غیرها من ابواب الفقه و الاول یشتمل علی ثلاثة ماته باب یتضمن جمیعا الف و ماته و تسعة و سبعین حدیثا والثانی یشتمل علی ماتین و سبعة عشر بابا یتضمن الف و ماته و سبعة و سبعین حدیثا و الثالث یشتمل علی ثلثماته و ثمانیة و تسعین بابا یشتمل جمیعا علی الفین و اربعمائة علی خمسة و خمسین حدیثا. ابواب الکتاب تسعه مائة و خمسة وعشرون باب یشتمل علی خمسة الاف و خمسمائة واحد عشر حدیثا(1) حصرتها لئلایقع فیها زیاده او نقصان والله الموفق للصواب.

در شرح بالا خطای کوچک زیرین بچشم می خورد «ابواب کتاب بجای 925 که در بالا ذکر می شود بنا باطلاعات مفصل داده شده از 515 باب عبارت است این نسخه که در سال 1119 هجری در ماه رجب روز چهارشنبه باتمام رسیده است مستنسخ کتاب حاجی مرشد بن جبرائیل است و کتاب را در گنجه از شهرهای شمال آذربایجان نسخه برداری کرده است با اینکه نسخه دستنویس بعدا مورد مقابله قرار گرفته است معهذا تاریخ مقابله وجود ندارد تنها در مواردیکه بین دو نسخه اختلاف موجود بوده است حرف (ح) و در بعضی موارد حرف (ل) و در موارد دیگر هر دو حرف کنار یکدیگر نوشته شده است باین ترتیب پیداست که این سه حروف رمزی سه نسخه مورد مقابله می باشد در کتابخانه های مختلف دنیا آثار دستنویس متعددی از کتاب الاستبصار موجود است و علاوه بر آنها کتاب مزبور در «لکهنو» با چاپ سنگی بچاپ رسیده است (سال 1307) و نیز بهمان شکل در استرآباد طبع گردیده است ما وقتی نسخه موجود در استانبول را با چاپ سنگی لکهنو مقایسه کردیم به بعضی اختلافات نسخه ای برخوردیم اگر از چند خطای کوچک حرفی که بمناسبت عرب نبودن مستنسخ در اثر بچشم می خورد صرف نظر گردد نسخه موجود استانبول برای تصحیح چاپ سنگی لکهنو فوق العاده مساعد است الاستبصار از آثاری است که میان دانشمندان برای مؤلف خود احترام و تقدیر فراوانی کسب می کند.

در ادوار مختلف این اثر جزء کتابهای درسی و حتی متون شان اثر تعلیمی بوده است و تأثیر و نفوذ خود را مدتهای دراز حفظ نموده و فراوانی شروحی که بر این کتاب نوشته شده بهترین دلیل این مدعاست.

چنانکه آقا بزرگ تهرانی در کتاب الذریعه الی تصانیف الشیعه می نویسد بیش از 18 شرح مختلف بر کتاب الاستبصار نگاشته شده است «ماریانالینو» دختر شرق شناس معروف نالینو از نسخه تازه ای از الاستبصار بحث کرده است. جلد 22:

ما چون این نسخه را هنوز ندیده ایم از آن بحثی نخواهیم کرد اینک می توان گفت که عنوان مجتهد مطلقی که پیروان مذهب امامیه و طرفداران شیخ الطائفه باو داده اند بمناسبت تألیف آثاری مانند الاستبصار و التهذیب اوست و همچنین از این نظر است که نظرا ت افکار و آراء این دانشمند بزرگ بعنوان قطعی ترین نظرات دینی مذهب شیعه قبول شده است. بنابراین توضیحاتی که از طرف ابوجعفر الطوسی در مقدمه الاستبصار می دهد بطور خلاصه چنین فهمیده می شود که دوستان و بعضی شاگردان استاد از او خواسته بودند تا بمنظور جوابگوئی بدرخواستهای فراوانی که برای دریافت و تحصیل کتاب التهذیب می شود استاد خلاصه ای از این کتاب که در آن تنها احادیث مختلف فقه جمع آوری گردد تألیف نماید. استاد نیز درخواست دوستان و شاگردان خود را قبول، اخبار و اصول فقهی را که درباره حرام و حلال که مورد اختلاف فقهی می باشد جمع آورد و در مقدمه هر باب علت ترجیح و برتری دادن هر نظریه را بر نظریه دیگر توضیح داده است و علت اینکه عمل به یک حدیث چرا جایز می باشد روشن کرده است با اینهمه پیوسته سعی کرده که توضیحاتش مختصر باشد. نویسنده پس از مقدمه کتاب که آنرا به تفسیر و تاویلات مختلف اختصاص داده است بابهای اصلی کتاب را آغاز می کند در این ابواب چنانکه در بالا اشارت کردیم باب اول و دوم را به اخبار و احادیث مربوط به عبادت و باب سوم را با موضوع مؤخر فقه یعنی جهاد آغاز می کند و آخرین قسم این باب را به اخبار و احادیث مربوط به دیات اختصاص می دهد باین صورت آنچه در نخستین نظر بچشم می خورد فرق مسلمی است که در مساله تدوین ابواب بین نویسندگان سنی و شیعه موجود است زیرا اهل سنت در کتابهای فقهی خود بابهای نخستین را به قصاص و دیات و حدود آن اختصاص داده و در فصول بعدی به میراث اختصاص می دهند و حال آنکه در الاستبصار نویسنده شیعه آن بحث میراث را مقدم بر قصاص و دیات قرار داده و پس از ذکر مباحث مربوط به میراث به دیات پرداخته است. با همه اینکه الاستبصار خلاصه شده کتاب دیگری است این خلاصگی از ارزش و خصوصیات بزرگ علمی آن هیچ چیز کسر نمی کند. استاد در مورد کیفیت ترتیب و چگونگی اسناد مورد مراجعه برای تألیف کتاب اطلاعات زیرین را به ما می دهد که از نظر شناسائی روحیه دانشمندانه و تواضع علمی و حقیقت گوئی این استاد بزرگ شایان توجه و دقت خاصی است.

شیخ الطوسی در خاتمه کتاب الاستبصار چنین می نویسد: با وجود تمام تلاشهائی که بمنظور تحصیل همه اسناد مربوط به احادیث بکار رفته است ممکن است نویسنده بعضی از کتابها و اسناد موجود دیگر را ندیده باشد. این اعتراف صریح متکی بیک تواضع بزرگ علمی نشان می دهد که استاد تا چه پایه دارای رشد و بلوغ علمی بوده و بمسئولیت عمیق و اصیل علمی درباره ذکر همه منابع دیده و ندیده واقف بوده است.

الاستبصار از نظر محتوای خود به کتاب التهذیب شباهت فوق العاده داده فقط در حالیکه التهذیب تمام احادیث منفق علیها و مختلف فیها را در خود جمع می کند الاستبصار فقط احادیث مختلف فیها را در خود جمع آوری کرده است. در حقیقت همانطوری که استاد در یکی از آثار خود از خداوند بزرگ در خواست می کند تا دنیای تشیع برای شناسائی اصول این مذهب مقدس کسی را بجز به سه اثر بزرگ او التهذیب، النهایه، و الاستبصار، به منبع و اثر دیگری محتاج نگرداند امروز پس از گذشت هزار سال و اعتراف باین حقیقت که سه اثر مذکور این دانشمند بزرگ برای شناسائی اصول تشیع یکی از کافی ترین مآخذ می باشد دعای استاد را از طرف خداوند با کمال خوشبختی برآروده شده مشاهده می کنیم. اینک پس از توضیحات کافی درباره کتاب الاستبصار و موفقیت استاد بزرگ به بحث درباره کتاب دیگر او بنام عمل السنه می پردازیم.

2ـ عمل السنه: این کتاب که جزء کتابهای قسمت رئیس الکتاب کتابخانه سلیمانیه بشماره 378 ثبت است دارای 228 برگ و یک نسخه منحصر بفرد است ابعاد کتاب (130´189) (80´120) میلیمتر است در هر صفحه کتاب 14 سطر موجود است و با خط خوانای نسخ نوشته شده است کاغذ کتاب آهاردار براق و رنگ جلد تیماجی آن قهوه ای پررنگ است اثر دارای شمسه و مقلب و زنجیره رنگ پریده ای دارد و تعمیر شده است. کتاب دارای مهر مصطفی افندی موسوم به رئیس الکتاب و صاحب کتابخانه بوده و تاریخ 1154 در آن دیده می شود استنساخ این اثر روز چهارشنبه در اواخر محرم سال 954 هجری خاتمه یافته است اسم مستنسخ کتاب عزیز الله ابن فوصون می باشد بنا به قیدی که در خاتمه کتاب موجود می باشد این اثر ضمن استنساخ با نسخ متعدد دیگری در حدود مقابله گردیده است و موارد اختلاف در کنار صفحات قید گردیده است. آغاز کتاب در صفحه ب1 پس از ذکر بسم الله چنین آغاز می شود:

«الحمد الله رب العالمین والصلوة علی خیر خلقه محمد وآله الطیبین والطاهرین وسلم تسلیما کثیرا (الی آخر)» آخر کتاب در صفحه 228 آ چنین است: «اللهم ما غاب عنی فلا یغبّن عنی عونک و حفظک ... فلا تفقدی عونک علیه حتی لا اتکلف ما لا احتیاج علیه یا ذی الجلال والاکرام وصلی الله علی سیدنا محمد وآله الطیبین الاخیار وسلم تسلیما کثیرا».

در نسخه مورد بحث ما عنوان کتاب چنین است: «کتاب عمل السنه وهو مختصر مصباح المتهجد صنفه الشیخ العلامة السعید ابوجعفر محمد بن الحسن بن علی الطوسی» بنابراین قید موجود تعلق این اثر به شیخ ابوجعفر طوسی مسلم است. چنانکه خود شیخ طوسی ضمن ذکر فهرست آثار و توجیه احوال خود تعلق این کتاب را بخودش تأیید می کند چنانکه شیخ در این مورد چنین می نویسد: «انه صنف مصباح المتهجد فی عمل السنه واختصره وسمی المختصر المصباح الصفیر ومختصر المصباح» (چاپ نجف 336هجری، 1937 م) با اینهمه اگر در این نسخه به قیدی که تعلق این اثر را به دانشمند اثبات کند تصادف نکردیم مانع قبول اثر به استاد نمی شود.

کتاب عمل السنه و یا با اسم دیگرش المصباح الصغیر کتابیست که ادعیه ای را که امامان تشیع در روزهای معین سال می خوانده اند جمع آوری کرده است تنها در مورد اخلاق کتاب عمل السنه اثر تنهای دانشمند نیست بلکه کتاب یوم و لیله فی العبادات اثر دیگریست که شیخ در موارد اخلاقی نگاشته است مؤلف در مقدمه این اثر ضمن بررسی انواع عبادتهای اهل تشیع آنها را به سه دسته مختلف تقسیم می کند. دسته نخست عبادتهائیست که با انجام عمل بدنی همراه است مانند: نماز و روزه و دسته دوم عبادتهائیست که بوسیله تأدیه مال صورت می گیرد مانند: زکوة و امور مالی متعلق بحق الله. دسته سوم آن دسته از عبادات است که هم با تادیه مال و هم بانجام اعمال بدنی صورت می گیرد مانند : حج و جهاد. بعد از ذکر این مقدمه با ذکر مقدمات نماز به بقیه مباحث می پردازد.

3ـ رسالة ذکر فیها الاساتید التی یروی عن طریقها بعض الاصول والمصنفات: در کتابخانه چلبی عبدالله وابسته به کتابخانه سلیمانیه با شماره 39 در ضمن مجموعه ای بنام مجموعه رسائل که اسم نخستین رساله است که تنها از پنج برگ متشکل است یک طرف جلد رساله افتاده است و طرف دیگر دارای مقلب می باشد پشت کتاب از تیماج بوده و جلد موجود مقوائیکه با ابرو پوشیده است می پوشاند این اثر تعمیر نیز دیده است این رساله مختصر بر روی کاغذ آهاردار با خط نسخ نوشته شده است ابعاد کتاب (130 ´240) (70´155) میلیمتر می باشد در هر صفحه 23 سطر موجود می باشد با همه اینکه این رساله مختصر تاریخ استنساخ ندارد معهذا چون تمام رساله های موجود در این مجموعه از طرف مستنسخ رساله استنساخ گردیده و در صفحه 306آ قید استنساخ سال 1071 هجری موجود است باید قبول نمود که تاریخ استنساخ این رساله نیز سال 1071 هجری است. آغاز کتاب صفحه 1ب: «بسم الله الرحمن الرحیم قال محمد بن الحسن بن علی الطوسی رحمه الله کنا شرطنا فی الاول هذا الکتاب ان نقتصر علی ایراد شرح ما تضمنه الرسالة المقنعه (الی آخر)».

صفحه آخر کتاب در ورق 5آ چنین تمام می شود:

«قد ارودت جملا من الطرق الی هذه المصنفات والاصول ولتفضیل ذلک شرح یطول هو مذکور فی الفهارس المصنفة فی هذا الباب الشیوخ رحمهم الله من اراد اخذ من هناک انشاءالله و قد ذکرناه نحن مستوفا فی کتاب فهرست الشیعه الحمد الله وحده والصلوة علی سیدنا محمد وآله خیر البریه».

در فیش لکائی کتابخانه سلیمانیه با همه ی اینکه نام کتاب شرح رساله المقنعه ذکر شده است این عنوان خطاست زیرا این اثر در حقیقت خلاصه مقدمه کتاب بنام شرح رساله المقنعه ایست که بر اثر معروف شیخ المفید استاد شیخ الطوسی (945ـ1025) بنام الرساله المقنعه از طرف شیخ الطائفه نگاشته شده و مقدمه آن در این اثر خلاصه گردیده است اگر بایستی روشن تر گفته شود باید گفت که این اثر از صفحه نخستین خود تا نیمه اول آن خلاصه ای از شرح رساله المقنعه است و منظور شیخ الطائفه از نوشتن این اثر مختصر نشان دادن متنی است که استاد در نگارش دو اثر خود التهذیب والاستبصار بکار برده است. همچنین در آخر این اثر دانشمند سلسله روایت که در آثار خود استفاده کرده است ذکر می کند. این اسناد با اختلافات کوچکی عین اسنادی است که استاد در کتاب آخر الاستبصار ضمن بحث «سند الاساتید» ذکر می کندحدیثا(2) .

شنوندگان محترم: تصدیق خواهند فرمود که دقایق کوتاهی برای ذکر خصوصیات و آثار دستنویس او که در کتابخانه استانبول موجود است این دانشمند بزرگ ابوجفعر الطوسی که قسمت بزرگی از عمر خود را بخصوص دوره فعالی از حیاتش را در قرن پنجم هجری صرف تألیف دهها اثر بزرگ و مفید کرده است کافی نیست فقط آثار او و آشنائی به کیفیت حیات و طرز تفکر اصیل و دانشمندانه او در هزار سال قبل ما را وامیدآرد تا داناتر باندیشیم و انسانی تر زندگی کنیم بدون تردید می توان گفت در ابوجعفر الطوسی و دانشمندان معاصر او وسعت تفکر بلند و اندیشه کرانه ناپذیر و تسامحم و گذشت احتیاج مبرمی است که دنیای بزرگ علمی امروزه باتمام احتیاج محتاج آنست که در سایه بلند اندیشی و آسانگیری مانند او دانشمندان بزرگ است که اختلافات مذهبی از میان مردم مسلمان یا تماما رخت بر بسته و یا شدت و آشتی ناپذیری خود را از دست داده است هنوز ما احتیاج بزرگی به شیخ الطوسی و هزاران دانشمند دیگری که مانند او افق های وسیع و کرانه ناپذیر آشتی و تفکر را برای ما باز کرده اند داریم این همان احتیاجی است که بزرگانی مانند: ابو حامد الغزالی و بسیاری از صاحبان روح بلند و اندیشه بزرگ حس کرده اند. توفیق و رستگاری تنها از خداوند بزرگ نیاز می شود.

ما نیز از او برای همه دوستان دانشمند و دنیای علم و تفکر بخصوص اراده کنندگان این کنگره علمی توفیق آرزو می کنیم.

****

[1] طبق محاسبه بنظر می رسد که در جمیع ابواب و احادیث اشتباهی رخ داده است.

[2] ظاهرا این نخسه مشیخه تهذیب شیخ طوسی است وشاهد آن جمله آغاز آنست «کنا شرطنا فی اول الکتاب ...» و عین این عبارت در اول مشیخه تهذیب موجود است. م

منبع: یادنامه شیخ طوسی، ج 3، ص 749