برگزاری شبِ «دانشنامۀ اسلامیکا» در مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی

1404/9/3 ۰۹:۴۱

نهصدودپانزدهمین شب از سلسلۀ شب‌های مجلّۀ بخارا با هم‌کاری مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی و مؤسّسۀ مطالعات اسماعیلی لندن، به «دانشنامۀ اسلامیکا» اختصاص یافت که عصر یک‌شنبه، دوم آذر در تالار امیرالمؤمنینِ مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی برگزار شد.

دبا: نهصدودپانزدهمین شب از سلسلۀ شب‌های مجلّۀ بخارا با هم‌کاری مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی و مؤسّسۀ مطالعات اسماعیلی لندن، به «دانشنامۀ اسلامیکا» اختصاص یافت که عصر یک‌شنبه، دوم آذر در تالار امیرالمؤمنینِ مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی برگزار شد.

دانشنامۀ جهانی

در ابتدای این مراسم، «کاظم موسوی بجنوردی»، رئیس مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی سخن گفت: خدا را سپاسگزاریم که انتشار اسلامیکا یا ترجمۀ انگلیسی دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی به مجلد هشتم رسید و اینک بدین مناسبت فرخنده گرد هم فراهم آمده‌ایم.

او افزود: اهل فرهنگ و به‌‌ویژه پژوهش‌گران در موضوع سابقۀ دانشنامه‌‌نویسی در ایران نیک می‌دانند که از حدود هشتاد سال پیش شماری از بزرگان فرهنگ ما آرزو داشتند دائرة‌المعارفی به سبک و سیاق نوین و آکادمیک و به‌‌خصوص شبیه دائرةالمعارف اسلام چاپ لیدن برای ایران و اسلام به زبان فارسی تألیف و منتشر شود. گرچه کوشش‌هایی صورت گرفت، اما شرایط چندان مناسب تحقق آن آرزوی بلند نبود. حتی کوشش‌ها برای ترجمۀ کامل دائره‌المعارف اسلام چاپ لیدن هم به سرانجام نرسید. به‌‌هرحال آن آرزو جامۀ عمل نپوشید یا در حد ابتدایی باقی ماند، با آن‌که شرایط و سطح علمی در روزگار ما با آن دوره به‌‌هیچ‌‌وجه قابل قیاس نیست.

رئیس مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی ادامه داد: خوشبختانه پس از پیروزی انقلاب این توفیق حاصل شد که با تأسیس مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی و تدارک کمابیش همۀ شرایط از جمله کتابخانۀ غنی و جامع برای مطالعه و پژوهش در موضوعات مربوط به تاریخ و فرهنگ و تمدن ایران و اسلام و از همه مهم‌تر، همکاری استادان بنام و ممتاز کشور، آن آرزو هرچه بیشتر به تحقق نزدیک شد.

او بیان کرد: فکر ترجمۀ دائرة‌المعارف به عربی و انگلیسی کمابیش با زمان تأسیس این مرکز و انتشار دائرة‌المعارف هم‌زمان بوده است. نخستین کوشش در این راه به همت زنده‌یاد پروفسور جان کوپر صورت گرفت و ۱۲۰ مقاله به انگلیسی ترجمه شد. ولی ناگفته پیداست که ترجمه و انتشار چنین مجموعۀ عظیمی به تشکیل سازمان و سازوکار خاصی نیاز دارد. مثلاً در ترجمه، برخی از مداخل و عناوین تغییر می‌کنند و ناگزیر مقالات برخی حروف را باید زودتر از نسخۀ فارسی آن تألیف و تدارک کرد. بنا‌‌براین ادامۀ کار به‌ صورت مقبول در جهان از هر جهت به برنامه‌ریزی جامع و پیگیری‌های دقیق و تخصیص بودجه و محاسبات مالی نیاز دارد.

موسوی بجنوردی خاطرنشان ساخت: خوشبختانه مؤسسۀ مطالعات اسماعیلی لندن که خدمات فرهنگی درخشان آن چشم‌گیر بوده است، در این راه پیش‌قدم شد و نخستین اقدامات برای ترجمۀ دائرةالمعارف به انگلیسی از سال ۱۳۸۲ به مدیریت جناب آقای دکتر احمد پاکتچی صورت گرفت و پیش رفت. جلسات متعددی برای بررسی موضوعات گوناگون بین ویراستاران لندن و تهران برقرار شد. اکنون از هر جهت موجب خرسندی است که اسلامیکا در سلسلۀ انتشارات پرسابقۀ بریل منتشر می‌شود. حاصل کار انتشار هفت ‌جلد از دانشنامۀ اسلامیکا بوده و استقبال از آن در محیط‌های علمی نشان می‌دهد که از اعتبار و جایگاه لازم برخوردار شده که بی‌گمان بخشی از آن به‌سبب محاسن ترجمه و کیفیت نشر بوده است. اینک که جلد هشتم اسلامیکا منتشر شده است، باید به گروه همکاران و دست‎اندرکاران تبریک گفت که آن آرزوی دیرین نه‌‌تنها به زبان فارسی تحقق یافت، بلکه به مرحلۀ ترجمه به زبان انگلیسی و عربی نیز رسید.

رئیس مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی در پایان گفت: اینک مایلم با کمال افتخار و اخلاص از همکاران ارجمندم در مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی که سال‌ها با امکانات اندک این طرح را پیش بردند سپاسگزاری کنم؛ به‌ویژه از جناب آقای شهرام خداوردیان، مدیر بخش اسلامیکا در تهران و جناب آقای مهران نوری، دستیار ایشان و نیز همۀ مدیران و مسئولان مؤسسۀ مطالعات اسماعیلی لندن و به‌‌طور خاص از استاد گرامی جناب آقای دکتر فرهاد دفتری و همین‌جا با استفاده از فرصت از شادروان پروفسور ویلفِرْد مادِلونگ یاد کنم که نظارت علمی او بر ویرایش اسلامیکا بر حُسن این دانشنامه از هر جهت افزوده است.

توجّه خاص به تشیّع، سنّت‌ها و شاخه‌های مختلف آن

در ادامۀ این مجلس، سخنرانی تصویری «فرهاد دفتری»، رئیس مؤسسۀ مطالعات اسماعیلی لندن، سرویراستار دانشنامۀ اسلامیکا و عضو شورای عالی علمی مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی پخش شد.

او در سخنان گفت: مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی طرح‌های علمی و فرهنگی مهمی را در حوزه‌های مطالعات اسلامی و ایرانی انجام داده است که به عقیدۀ اینجانب مهم‌ترینِ آن همان دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی است که در مؤسسۀ مطالعات اسماعیلی لندن (The Institute of Ismaili Studies) به زبان انگلیسی ترجمه می‌شود. او افزود: همکاری مستمر بین مؤسسۀ مطالعات اسماعیلی در لندن با مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی و ریاست محترم آن جناب آقای سیدکاظم بجنوردی از حدود سال ۲۰۰۳ میلادی تا اکنون بالغ بر بیست سال ادامه داشته است.

سرویراستار دانشنامۀ اسلامیکا افزود: برای درک و ارزیابی بهتر اهمیت این دائرة‌المعارف که از ويژگی‌های بارز آن توجه خاص به تشیع، سنت‌ها و شاخه‌های مختلف آن است، نیاز است زمینه‌ای فراهم شود. شرق‌شناسان در غرب تقریباً از قرن نوزدهم به بعد به متون خطی اسلامی دسترسی پیدا کردند. این متون عمدتاً توسط مؤلفان اهل سنت نوشته شده بودند و به‌همین ‌خاطر آن‌ها هم تفاسیر و تعابیر اهل سنت را به‌عنوان راست‌کیشی پذیرا شدند و تمام تعابیر و جوانب تشیع و شاخه‌های آن را به حاشیه راندند. البته در خود جهان اسلام هم وضعیت مشابهی پدیدار شده بود به‌طور‌ی‌‎که هنوز هم در اکثر کشورهای مسلمان به‌جز ایران، عراق و یکی دو کشور دیگر، به اسلام عمدتاً از دیدگاه‌های اهل سنت نگریسته می‌شود. تحت چنین شرایط و برخلاف این روش‌ها، دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی در راستای رفع این کم‌بودها از ابتدا سعی بر آن داشته است که به اسلام فقط از دید اعراب و اهل سنت توجه نکند بلکه جهان‌بینی وسیع‌تری را اعمال کرده و اسلام را در تمام مناطقی که این دین پیروانی داشته و با تعابیر متفاوت آن مورد بررسی قرار دهد.

دفتری بیان کرد: هم‌چنین دائرة‌المعارف بزرگ سهم ملل مختلف به‌خصوص ایرانیان را در پیش‌برد تمدن اسلامی مورد شناسایی قرار داده و نیز به‌جای آن‌که تشیع را به حاشیه براند، آن را به یکی از محورهای اصلی اسلام تبدیل کرده است به‌طوری‌که خود تشیع و نیز شاخه‌های مختلف آن را پیوسته مطمح نظر قرار می‌دهد. این برداشت با اصول و روش‌های تحقیقاتی مؤسسۀ مطالعات اسماعیلی نیز که معتقد به تکثر و تنوع در تعبیر و تفسیر از اسلام است، هم‌سو بوده است. به‌همین‌ خاطر مؤسسۀ ما همکاری با مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی را به عهده گرفت تا ترجمۀ ویرایش‌‎شده و از بعضی جهات خلاصه‌تر‌شدۀ دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی را به زبان انگلیسی با عنوان Encyclopaedia Islamica با سرویراستاری مرحوم ویلفِرْد مادِلونگ و بنده منتشر کند که متأسفانه پس از درگذشت ایشان در اوایل سال ۲۰۲۳، بنده رأساً این مسئولیت را برعهده گرفتم.

رئیس مؤسسۀ مطالعات اسماعیلی لندن در پایان گفت: برنامۀ همکاری ما با مرکز دائرة‌‌المعارف این است که اسلامیکا در ۱۶ جلد اصلی و یک یا دو جلد تکمیلی به اتمام برسد که تابه‌حال هفت جلدِ آن را توسط انتشارات بریل (Brill) واقع در هلند، که مؤسسۀ انتشاراتی معتبر با سابقۀ ۳۴۰ ساله و دارای شهرت جهانی در انتشار آثار مرجع است، به چاپ رسانده‌ایم. امید است که مجلدات باقی‌مانده را هم به همان شکل و شیوه‎ای که هفت جلدِ نخست را انتشار دادیم، به پایان برسانیم.

کار دسته‌جمعی فضلایِ ایران در دیار غرب

سپس «علی دهباشی»، مدیر مجلۀ بخارا متن یادداشت زنده‌یاد «ایرج افشار» به‌مناسبت انتشار جلد نخست دانشنامۀ اسلامیکا که به‌دلیل درمان بیماری و سفر خارج از کشور، امکان حضور در مجلس رونمایی آن را که پنجم آبان ۱۳۸۷ برگزار شد، نیافته بود، قرائت کرد:

«جناب آقای بجنوردی

پیغامی که فرموده‌اید آقای مجیدی به اینجانب اطلاع دادند. ولی هر چه خواستیم دائرةالمعارف را بگیریم موجهای آسمانی توانایی نداشتند و هم‌آوازی نشان ندادند.

امیدست جلسه معرّفی ترجمه انگلیسی به خوبی و خوشی برگذار شود. بنده از این جا ناچارم به معاینات و معالجات ضروری ادامه بدهم و طوری است که برای هر یک از گرفتاریها می باید بدن را اسیر دستگاههای متعددی کرد که هست. بنابرین باید نسبت به لطفی که ابراز فرموده‌اید تا مخلص مطلبی در مورد آن کار درخشان کلماتی در مجلس شما عرض کنم اظهار شرمندگی می‌کنم و تصّور نمی‌کنم که روز پنجم آبان در طهران باشم. اگر زمانی که تهران بودم در قبال لطف عالی«نه» نگفتم به مناسبت آن بود که نشر انگلیسی یک کار دسته‌جمعی فضلایِ ایران در دیار غرب اتفاق قابل توجهی است و نشان‌دهندة کوششهای علمی طبقۀ جوان پژوهشگر ایران و حصول امکانات خوبی است که مرکز دائرة‌المعارف بزرگ برای آنان فراهم کرده است.

خواهشمندم اگر دوستم آقای فرهاد دفتری به تهران آمده‌اند شادی نوع مرا ازین که فضلای مؤسسة اسمعیلی به همکاری با مرکز آنها دل بسته و چنین کار ارجمندی را پیش برده‌اند یادآوری فرمائید تا به آقای دکتر مادلونگ هم خاطرنشان کنند.

نکتۀ گفتنی دیگر برای من نشر این ترجمه توسط مؤسسه‌ای است که سیصد سال بیش به نشر معارف و متون سرزمینهای خاوری پرداخته و طبعاً و دقیقاً متوجه به آن بوده است که آشنا ساختن غربیان از اطلاعات و نظریات پژوهشگران هریک ازین سرزمینها وجوب دارد و بیگمان تشنه‌اند که بدانند ما ایرانیان در مورد هر یک از مباحث فرهنگ خود و همسایگان خود چگونه می‌اندیشیم. پس نشر ترجمۀ دائرةالمعارف به دست چنین مؤسسه‌ای برای مرکز شما لذت‌‎بخش است.

به هر تقدیر فرصت را برای تجدید احترام مغتنم می شمارد و امیدوارم که در نیمۀ اول آبان بازگردم. اگر کار خاصّی بود که از دستم درین جا برآید بفرمائید.

ایرج افشار/ ۲۷ مهر ۱۳۸۷»

متمایز با دائرة‌المعارف‌های استشراقی

و بعد، فیلم سخنرانی «احمد پاکتچی»، مشاور ارشد دانشنامۀ اسلامیکا در تهران، مدیر بخش علوم قرآنی و عضو شورای عالی علمی مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی و سفیر ایران در یونسکو به سمع و نظر حاضران رسید.

او گفت: انتشار جلد هشتم دانشنامۀ اسلامیکا نویدی است از استمرار فعالیت در حوزۀ انتشار نسخۀ انگلیسی دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی و طلیعۀ امیدی است که این حرکت بزرگ فرهنگی با وجود همۀ موانع رو به جلوست و امیدوارم بر سرعت انتشار آن نیز افزوده شود تا همگان در سرتاسر جهان این امکان را داشته باشند که از این ذخیرۀ فرهنگی استفاده کنند.

پاکتچی افزود: بارها دربارۀ اهمیت این ترجمه و سختی‌های این کار و این‌که چقدر طول کشیده تا مرکز بتواند امکاناتی و گروهی را فراهم کند تا ظرفیت انجام این کار عظیم را داشته باشند، صحبت شده است. اما نکته‌ای که کم‌تر به آن پرداخته شده این است که وجه امتیاز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی به انگلیسی نسبت به دائرة‌المعارف‌های رقیب چیست. می‌دانیم که دائرة‌المعارف اسلام ۱ و ۲ و البته ۳ که در دست تهیه است و هم‌چنین دربارۀ اسلام معاصر، دائرة‌المعارف اسپوسیتو را داریم که به انگلیسی تألیف و منتشر شده‌اند و در اختیار مخاطبان است و دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی و ترجمۀ انگلیسی آن باید خلأیی را پر کند که آن‌ها قادر به پر کردن‌اش نیستند و باید پرسید چه دستاوردی در اسلامیکا وجود دارد که انتظار داشته باشیم پرکنندۀ خلأ دائرة‌المعارف‌های رقیب باشد. آن چیزی که این موضوع را جذاب‌‎تر می‌کند ناشر نسخۀ انگلیسی دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی یعنی مؤسسۀ معتبر و قدیمی بریل در لایدن هلند همان ناشری است که سه دائرة‌المعارف اسلام  در اروپا را چاپ کرده و می‌کند.

مشاور ارشد دانشنامۀ اسلامیکا در تهران افزود: ویژگیهایی هست که دائرة‌المعارف ما را از دائرة‌المعارف‌هایی که با محوریت اسلام و تمدن اسلامی نوشته شده‌اند، متمایز می‌کند. یکی آن است که دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی جز این‌که در یک کشور اسلامی نوشته میشود و مؤلفان آن مسلمان و اکثراً شیعه هستند، ما بی‌طرفی در مبانی علمی، مبانی شناختی، روش‌شناسی و شیوۀ تدوین مقالات را مشاهده می‌کنیم که اعتبار آن را تضمین می‌کند و به بیان دیگر از دو افراط و تفریط فاصله گرفته‌ایم؛ افراط در علم‌گرایی قرن نوزدهمی و افراط در نوعی نگاه پوزیتیویستی به همۀ موضوعات و از سوی دیگر تفریط ناشی از تعصب نویسندگان -یعنی در حد توان- را نمی‌بینیم و همین استقبال عمومی در جهان تأییدی است که مرکز در برقراری تعادل و گریز از افراط و تفریط موفق بوده است.

سفیر ایران در یونسکو بیان کرد: آن‌چه که این دائرة‌المعارف را متفاوت می‌کند این است که نویسندگان آن غالباً ایرانی‌ و مسلمان‌اند و فرهنگ ایرانی و اسلامی را می‌شناسند و با آن زیسته‌اند و از منظر درونی به فرهنگ ایرانی و اسلامی نگاه می‌کنند و این در حالی است که این نگاه درونی و متعصبانه نیست. داشتن چنین نگرشی امتیاز بسیار بزرگی است که می‌تواند مقالات این دائرة‌المعارف را ارزشمند کرده و این اتفاق افتاده و این ارزش را جهانیان دیده‌اند و به رسمیت شناخته‌اند و همین توانسته آن را از دائرة‌المعارف‌های رقیب متمایز کند؛ دائرة‌المعارف‌هایی که متأسفانه بیش‌تر –و نه همه- توسط مستشرقانی نوشته شده‌اند که نگاه بیرونی به سلاالم دارند و در عین حال که تلاش کرده‌اند از نظر روش‌شناسی، مطالعۀ علمی دقیقی داشته باشند اما نباید فراموش کرد که نگاه آن به فرهنگ و تمدن اسلامی از بیرون است و متمایزکننده‌ترین ویژگی اسلامیکاست و این انگیزه را برای بریل هم به‌‎وجود آورده که در عین ناشر آن دسته از دائرة‌المعارف‌های استشراقی بودن، ناشر اسلامیکا هم باشد.

مدیر بخش علوم قرآنی مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی تأکید کرد: ضمناً وقتی دربارۀ نگاه از درون به تمدن اسلامی و پرهیز از تعصب در مواجهه با این موضوعات صحبت می‌کنیم، فقط این نیست که موقع نوشتن و در استفاده از قلم و کلمات دقت کنیم تا این ویژگی‌ها محفوط باشد بلکه دائرة‌المعارف‌ها ترکیبی از جهان‌بینی، مجموعه‌ای از ارزش‌های اخلاقی و مجموعه‌‎ای از روش‌ها هستند که متدلوژی آن دائرة‌المعارف را تشکیل می‌دهند. دائرة‌المعارف  بزرگ اسلامی و ترجمۀ آن به انگلیسی از این چند نظر منحصر‌به‌فرد است و جهان‌بینی، نظام ارزشی و زبان و ادبیات مختص خود را دارد. بر این اساس است که همگان قدر این محصول فرهنگی ارزشمندی که ایران بزرگ به جهانیان عرضه کرده را می‌دانند و چه خوب که خودمان هم قدر این تحفۀ ارزشمند را بدانیم و همین دانستن قدر، چراغ راه ما باشد تا در آینده سعی کنیم دقت بیش‌تری کنیم و بیش‌تر از این داشتۀ بزرگ مردم ایران حفاظت و پاسداری کنیم.

لزومِ نگارشِ دانشنامه‌های تخصصی در عصرِ طوفانِ اطلاعات

سخنران بعد، «یونس کرامتی»، مدیر بخش علوم و عضو شورای عالی علمی مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی و عضو هیئت علمی پژوهشکدۀ تاریخ علم دانشگاه تهران بود که با نقل قولی از سموئل جانسون، یادآور شد که نگارش آثار مرجع و از جمله دانشنامه‌نگاری، از قدرناشناخته‌ترین امّهات فرهنگ بشری است. آثار داروشناسی دورۀ اسلامی، از جمله کهن‌ترین دانشنامه‌های تخصصی در حوزۀ تمدن اسلامی به شمار می‌روند که ساختار آن‌ها همان است که امروزه در دانشنامه‌های تخصصی دیده می‌شود. واژۀ دانشنامه نیز در زبان فارسی گویا نخستین بار در عنوان دانشنامۀ علایی برای اطلاق بر یک اثر به کار رفته است که البته این اثر نه یک دانشنامه به تعریف امروزی، که اثری چند دانشی است.

او افزود: سابقۀ نگارش دانشنامه درباره یک دین خاص، یعنی کاری شبیه به دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی و ترجمۀ آن Encyclopaedia Islamica، به آغاز سدۀ بیستم میلادی بازمی‌گردد که نگارش دانشنامه‌هایی دربارۀ هریک از سه دین بزرگ ابراهیمی با فاصله‌ای اندک آغاز شد: دائرةالمعارف یهود/ The Jewish Encyclopedia (1901-1906)، دائرةالمعارف کاتولیک/ Catholic Encyclopedia (1905-1912) و دائرة‌المعارف اسلام/ Encyclopedia of Islam (1913-1936). البته سابقۀ اسلام‌شناسی در شهر لایدن (محل استقرار انتشارات بریل، ناشر Encyclopaedia Islamica) به 1629 میلادی باز می‌گردد که یاکوپ گولیوس گنجینه‌ای شگرف از دست‌نویس‌های عربی را در موضوعات مختلف با نفقۀ دانشگاه لایدن از قاهره و استانبول خرید و به کتابخانۀ این دانشگاه آورد.

مدیر بخش علوم مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی ادامه داد: ناظر به دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی و به‌ویژه ترجمۀ انگلیسی آن، رویکردی از سوی برخی وجود دارد که نگارش «دانشنامه‌ای تخصصی دربارۀ اسلام» را، سنتی غربی و دنبالۀ دیدگاه‌های خاورشناسانه و برای آشنایی غربی‌ها با اسلام می‌انگارند و گمان دارند که پیروی از این سنت برای ما_  که خود در این تمدن زندگی می‌کنیم _ درست نیست. اما این عزیزان به آنچه دربارۀ سنت دانشنامه‌نگاری دربارۀ ادیان بزرگ گفته شد توجه نداشته‌اند. چون این سنت صرفاً نگاهی از بیرون به یک فرهنگ غریبه نیست و آن‌ها دربارۀ ادیان رایج در غرب نیز همین کار را کرده‌اند و اتفاقاً کوتاهی ما آن بوده است که پیش از این دربارۀ فرهنگ اسلامی چنین نکرده‌ایم.

کرامتی تأکید کرد: پرسشی که پیش می‌آید این است که در عصر طوفان اطلاعات و رواج وب و آسانی دست‌یابی به داده‌ها، آیا دانشنامه‌نگاری کاری زائد نیست؟ پاسخ را می‌توان با نگاهی به بازار بین المللی کتاب دریافت. همین حالا در روزآمدترین موضوعات علمی (مانند پزشکی و مهندسی) همچنان و به‌صورت پیوسته دانشنامه‌هایی تخصصی در جهان منتشر می‌شود در حالی که این موضوعات را می‌توان به سادگی در اینترنت یافت. اما مشکل این جاست که برای پی بردن به صحت و سقم آن‌چه در اینترنت یافت می‌شود نیاز به مأخذی معتبر است. دست کم دربارۀ مطالب مرتبط با فرهنگ اسلامی با اطمیان بسیار می‌توان گفت که بسیاری از محتوای یافت‌شده در اینترنت، مغشوش و مغلوط یا دست کم آمیزه‌ای از درست و نادرست و در بسیار مواقع دارای اشتباهاتی فاحش  و صحت‌سنجی آن برای مخاطبان کاری سخت دشوار و گاه ناممکن است. در چنین شرایطی نگارش دانشنامه‌ای تخصصی در این موضوعات، به‌عنوان مبنای سنجش محتوای وب، بیش از پیش ضرورت می‌یابد.

او اظهار کرد: در موضوعات پرمخاطب در دانشنامه‌های آنلاینی چون ویکی‌پدیای انگلیسی، مطالب نادرست کمتر مجال خودنمایی می‌یابند؛ زیرا متخصصان پرشمار این‌گونه موضوعات خیلی زود هرگونه اشکال در مقالات برخط را مشاهده و گوشزد می‌کنند. اما در موضوعاتی که متخصصان آن اندک است، به‌ویژه در مورد فرهنگ اسلامی، طبعاً این فرایند، چندان که باید، رخ نمی‌دهد و بسیاری از مطالب مغلوط در اینترنت در دسترس عموم می‌ماند. اما آیا هوش مصنوعی که امروزه چارۀ هر چیز انگاشته می‌شود می‌تواند این را نیز چاره کند. پاسخ آنکه: هوش مصنوعی نیازمند فرایندی است موسوم به «خودآموزی» که این خودآموزی نیز سخت به محتوای منتشر شده در اینترنت بستگی دارد و همچنان که گفته شد آن محتوا چندان که باید شایان اعتماد نیست. پس آموزش نیز چنان که و باید و شاید نخواهد بود. نتیجه آن که پاسخ‌های هوش مصنوعی شاید بسیار شکیل و مستدل به نظر آیند اما در حوزه‌های مرتبط با فرهنگ اسلامی، به‌دلیل اندکی داده‌ها و از آن مهم‌تر عدم صحت‌سنجی آن‌ها، آموزش غالباً نادرست یا نادقیق و در نتیجه پاسخ‌ها نیز غالباً گمراه‌کننده است. همۀ این‌ها ما را بیش از پیش به لزوم نگارش دانشنامه‌هایی تخصصی در این حوزه وا می‌دارد.

ویرایش، تلخیص، تکمیل و به‌روزرسانی

آخرین سخنران که فیلم آن برای حضار به نمایش درآمد، «رضا شاه‌کاظمی»، مدیر علمی ویرایش و ترجمۀ دانشنامۀ اسلامیکا بود.

او گفت: باید ابتدا بگویم اسلامیکا صرفاً ترجمه‌ای از دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی نیست. فرآیندی است که در آن پس از آن‌‌که مقالات برای ترجمه انتخاب می‌شوند، مراحلی از ویرایش اعم از تلخیص یا به‌روز کردن برای هر مقاله انجام می‌شود. در این فرآیند، به ویرایش اصطلاحات پیچیده توجه خاص می‌شود و محتوای مقالات براساس تحقیقات و پژوهش‌های جدید به‌روز و منابع کتاب‌شناسی که احتمالاً در دسترس نویسندگان اصلی مقالات در ایران نبوده‌اند به فهرست مآخذ اضافه می‌شوند.

شاه‌کاظمی افزود: گروهی از ویراستاران و مترجمان خوب در این پروژه مشغول‌به‌کارند ازجمله آقایان شهرام خداوردیان و مهران نوری در تهران که هردو از ویراستاران باتجربه و توان‌مند این پروژۀ مهم هستند و سال‌ها به‌صورت پیگیر برای این کار مهم وقت گذاشته‌اند. پس از پایان مراحل کار ترجمه و ویرایش، همۀ مقالات زیر نظر دکتر فرهاد دفتری در سطح بسیارعالی بررسی و بازبینی می‌شوند.

مدیر علمی ویرایش و ترجمۀ دانشنامۀ اسلامیکا ادامه داد: اکنون قصد دارم توجه شما را به شماری از مقالات مهم جلد هشتم اسلامیکا جلب کنم؛ یکی از مقالات مهم منتشرشده، مقالۀ حافظ شیرازی است که ۷۰ صفحه از جلد هشتم اسلامیکا را به خود اختصاص داده است و شامل ۱۶ قسمت به قلم مؤلفان مختلف ایران است. علاوه‌بر ترجمۀ تمام قسمت‌های مقالۀ چاپ‌شده در دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، دکتر محمد عیسی وِیلی، ضمن ترجمه، بخش‌هایی را جهت توضیحات بیش‌تر به این مقاله افزوده است. به‌جز تعداد اندکی از ترجمه‌های انگلیسی، بقیه ترجمه‌های ابیات نقل‌شده از دیوان حافظ که مجموعاً ۴۰ بیت را شامل می‌شوند، همگی ترجمۀ ایشان هستند. بخش هشتم این مقاله، حافظ و مکتب عشق، در دائرة‌المعارف فارسی نیست و به‌طور کامل نوشتۀ دکتر وِیلی است، با اقتباس از پاراگرافی از دکتر اصغر دادبه که از بخش دیگری از مقاله وام گرفته شده است.

او ادامه داد: نمونۀ دیگری از این دست در جلد هشتم، مقالۀ حق است که یکی از ویراستاران ارشد ما، استیون هرتن‌استاین، بخش کاملی را درخصوص ابعاد باطنی به آن افزوده است. هرتن‌استاین این پژوهش را در پنج‌بخش و حدود شش‌هزار کلمه در باب فهم صوفیه از این اصطلاح کلیدی به انجام رسانیده است. مقالۀ مهم دیگر در جلد هشتم اسلامیکا، مقالۀ امام حسین (ع) است که من به‌نوبۀ خود دو قسمت به این مقاله اضافه کرده‌ام که به اهمیت عرفانی امام حسین (ع) و نقش بسیار مهم حضرت زینب (س) می‌پردازد. در راستای این موضوع، به شعر معروف معین‌الدین چِشتی، مؤسس طریقۀ چِشتی اشاره می‌‎کنم:

شاه است حسین، پادشاه است حسین/ دین است‌ حسین‌، دین‌پناه است حسین

سر داد و نداد‌ دست‌ در دست‌ یزید/ حقاً‌ که بنای لا اله است حسین

من سعی کردم نشان دهم تجسم امام حسین (ع) از حقیقت توحید با تحقق مقام عرفانی فنا در وجود او تجلی می‌یابد و نهایتاً تلاش کردم که بر اهمیت عرفانی قول حضرت زینب (س)؛ «مَا رَأَیْتُ إِلَّا جَمِیلًا» تأکید کنم.

در پایان این مجلس، از «شهرام خداوردیان»، مدیر و «مهران نوری»، دستیار دانشنامۀ اسلامیکا در تهران قدردانی و سپس جلد هشتم این دانشنامه رونمایی شد.