بررسی کارنامه ادبی مهرداد بهار در گفت‌وگو با عباس مخبر

1404/8/24 ۱۰:۱۹

عباس مخبر، پژوهشگر و اسطوره‌شناس، گفت: دکتر بهار نگاهی غیرایدئولوژیک داشت و با دید پژوهشی و تاریخی به اساطیر نگاه می‌کرد. شما اگر بخواهید اساطیر ایران را مطالعه کنید، ناگزیر هستید به کارهای دکتر بهار مراجعه کنید. حتی اگر حرف تازه‌ای برای گفتن داشته باشید، باید ابتدا کارهای ایشان را ببینید. هیچ راه دیگری وجود ندارد. به نظر من، ایشان همچنان چهره‌ای راهنما و مرجع برای پژوهشگران جوان در این حوزه هستند.

مهرداد بهار در اسطوره‌پژوهی نگاهی غیرایدئولوژیک داشت

مرضیه نگهبان مروی: مهرداد بهار (۱۳۰۸–۱۳۷۳)، پژوهشگر، اسطوره‌شناس و نویسنده برجسته ایرانی بود که سهمی به‌سزا در شناخت و تحلیل اساطیر و فرهنگ ایران باستان داشت. او تحصیلات آغازین خود را در دبستان جمشید جم و دبیرستان‌های فیروز بهرام و البرز گذراند. سپس وارد دانشکده ادبیات دانشگاه تهران شد، اما به سبب فعالیت‌های سیاسی از دانشگاه اخراج و به زندان افتاد. پس از آزادی در سال ۱۳۳۴، دوباره به تحصیل بازگشت و در سال ۱۳۳۶ دوره کارشناسی را به پایان رساند. یک سال بعد برای ادامه تحصیل به انگلستان رفت و در مدرسه زبان‌های شرقی و آفریقایی دانشگاه لندن تا سال ۱۳۴۴ به تحصیل پرداخت و مدرک فوق‌لیسانس گرفت.

پس از بازگشت به ایران، دکترای خود را از دانشگاه تهران دریافت کرد، اما به‌علت فشارهای سیاسی نتوانست در دانشگاه به‌صورت رسمی استخدام شود و به ناچار در بانک مرکزی مشغول کار شد. با این‌حال، همکاری علمی گسترده‌ای با «بنیاد فرهنگ ایران»، «فرهنگستان زبان ایران» و «فرهنگستان ادب و هنر» داشت و بعدها به‌صورت حق‌التدریسی به آموزش و پژوهش در دانشگاه تهران پرداخت.

مهم‌ترین اثر او «اساطیر ایران» (۱۳۵۲) است که یکی از منابع بنیادین در زمینهٔ اسطوره‌شناسی ایرانی به‌شمار می‌آید. دیگر آثار شاخص او عبارت‌اند از: «پژوهشی در اساطیر ایران» (۱۳۶۲)، «از اسطوره تا تاریخ» (۱۳۷۶) و «ادیان آسیایی» (۱۳۷۵). از میان آثار ترجمه و تصحیح‌شدهٔ او نیز می‌توان به «بُندهش» (۱۳۶۹) و «واژه‌نامهٔ بندهش» (۱۳۴۵) اشاره کرد. بهار همچنین در زمینهٔ ادبیات کودک آثاری همچون «جمشید شاه» (۱۳۴۶) و «بَستور» (۱۳۴۷) را برای کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان نگاشت.

مهرداد بهار با پژوهش‌های ژرف و روش علمی خود، پلی میان اسطوره و تاریخ ایران باستان برقرار کرد و نامش در زمره پیشگامان اسطوره‌شناسی ایرانی ماندگار شد.

امروز سالگرد درگذشت مهرداد بهار است. برای بررسی کارنامه ادبی و پژوهشی این اسطوره‌شناس و پژوهشگر برجسته ایرانی رجوع به عباس مخبر ضروری است؛ زیرا مخبر با ترجمه و تفسیر گسترده متون بنیادین اسطوره‌شناسی، زمینه‌ای برای درک تطبیقی اندیشه‌های بهار در چارچوب نظریه‌های جهانی فراهم کرده است. بهار در آثارش کوشید تا اسطوره ایرانی را در پیوند با اسطوره‌های دیگر تمدن‌ها تبیین کند، و مخبر همان افق تطبیقی را از راه ترجمه و تحلیل نظری گسترش داده است. گفت‌وگوی ایبنا با او را در ادامه بخوانید:

**********

لطفاً بفرمایید که مهرداد بهار در سنت اسطوره‌شناسی و ایران‌شناسی ما در چه جایگاهی است؟

بسیار جایگاه بالایی دارند. بله، استاد بی‌نظیری بودند. کارشان در حوزه اساطیر ایران همچنان کار ارزشمندی است؛ در واقع اولین کار جدی است که در زمینه اساطیر ایران به‌وسیله یک محقق ایرانی انجام شده و هنوز هم قابل استفاده و ارزشمند است. ایشان با روحیه‌ای بسیار دقیق و وسواس‌گونه کار می‌کردند. به هر حال، می‌دانید، واقعاً شخصیت برجسته‌ای بودند و از این نظر در زمینه ایران‌شناسی هم به نوعی آغازگر و ماندگار محسوب می‌شوند.

آیا ایشان در اسطوره‌شناسی بنیان‌گذار یک رویکرد ایرانی است یا در واقع ادامه‌دهنده جریان‌های غربی؟

به نظر من رویکرد ایرانی در اسطوره‌شناسی به‌صورت مستقل وجود ندارد. بالاخره اسطوره‌شناسی یک دانش است؛ یک حوزه علمی که شما در هر جای جهان باشید، باید از قواعد و روش‌های علمی آن پیروی کنید. برجستگی دکتر بهار در این است که روی اسطوره‌های ایرانی کار کرده و کاری علمی انجام داده است؛ یعنی همان کاری که انتظار می‌رود یک اسطوره‌شناس انجام دهد. منتها ایشان در اسطوره‌شناسی رویکرد تطبیقی داشتند؛ همان رویکردی که در غرب وجود داشت و ایشان آن را بر اسطوره‌های ایرانی پیاده کردند.

ممکن است اسطوره‌شناس دیگری رویکردی روان‌شناختی داشته باشد، اما رویکرد دکتر بهار بیشتر جامعه‌شناختی و تاریخی بود؛ در واقع می‌توان گفت رویکردی تاریخی–جامعه‌شناختی در چارچوب تطبیقی داشت.

روش ایشان در تحلیل اسطوره‌ها چه ویژگی‌هایی داشت؟

همان‌طور که گفتم، روش ایشان بیشتر روش تطبیقی بود، با بینشی تاریخی در اسطوره‌شناسی. این روش تطبیقی بر مبنای مقایسه اساطیر اقوام هند و اروپایی است. بنیان‌گذار این روش یک فرانسوی بود که بر اساطیر هند و اروپایی تمرکز داشت. در این دیدگاه، اساطیر هر قوم و ملت در چارچوب یک منشأ مشترک بررسی می‌شود و سپس تحولات آن دنبال می‌گردد.

دکتر بهار هم اساطیر ایران را در پیوند با اساطیر هند و اروپا بررسی می‌کردند؛ یعنی ضمن توجه به منشأ مشترک، تحولات درون‌فرهنگی اساطیر ایرانی را نیز دنبال می‌کردند.

پیوند میان اسطوره‌شناسی ایشان با نقد و فهم شاهنامه را چگونه می‌بینید؟

ایشان به شاهنامه توجه ویژه‌ای داشتند. به هر حال شاهنامه بخشی از سنت اساطیری و تحول اسطوره‌های ایران است. ما از دوران کهن، از متون اوستایی، با شخصیت‌ها و مضامین اساسی اسطوره‌های ایرانی روبه‌رو هستیم که بعدها وارد شاهنامه می‌شوند. در طی چند هزار سال، این اساطیر دچار تحولاتی می‌شوند. بنابراین وقتی کسی اساطیر ایرانی را مطالعه می‌کند، ناگزیر است به شاهنامه هم نگاه کند تا این تحولات را دنبال کند.

دکتر بهار این کار را کرده‌اند و نظراتشان در مورد تحول اساطیر ایران در شاهنامه بسیار ارزشمند است. خود من هم هر وقت روی این موضوع کار می‌کنم، مجبورم به آثار ایشان مراجعه کنم و ببینم نظرشان چه بوده. مثلاً در کتاب «جستاری چند در فرهنگ ایران» مباحث مربوط به شاهنامه مطرح شده است. همچنین در کتاب «پژوهشی در اساطیر ایران» و «از اسطوره تا تاریخ» هم بحث‌های بسیار مهمی دارند.

مهرداد بهار تلاشی برای جدا کردن اسطوره از خوانش‌های ایدئولوژیک و دینی داشت. به نظر شما توانست در این زمینه موفق باشد؟

بستگی دارد منظورتان از «نگاه ایدئولوژیک» چه باشد. یکی از مباحث مهم دکتر بهار این بود که اساطیر ایران در قالب دین تحول یافته‌اند؛ یعنی در دل دین زرتشتی، آیین مهری و دیگر سنت‌های دینی ادامه یافته‌اند و تغییر کرده‌اند. بنابراین برای مطالعه اساطیر ایران، ناچارید از منابع زرتشتی، مهری و بعد از آن شاهنامه استفاده کنید.

اما این به معنی داشتن تعصب دینی نیست. همان‌طور که مثلاً خود فردوسی با اینکه مسلمان و شیعه بود، نگاه تعصب‌آمیز دینی ندارد. به این معنا، بله؛ می‌توان گفت دکتر بهار نگاهی غیرایدئولوژیک داشت و با دید پژوهشی و تاریخی به اساطیر نگاه می‌کرد.

پژوهش‌های ایشان تا چه اندازه بر نسل بعد از خودشان تأثیر گذاشت؟

بسیار زیاد. شما اگر بخواهید اساطیر ایران را مطالعه کنید، ناگزیر هستید به کارهای دکتر بهار مراجعه کنید. حتی اگر حرف تازه‌ای برای گفتن داشته باشید، باید ابتدا کارهای ایشان را ببینید. هیچ راه دیگری وجود ندارد. به نظر من، ایشان همچنان چهره‌ای راهنما و مرجع برای پژوهشگران جوان در این حوزه هستند.

منبع: ایبنا