برکشیدن واژه‌ها از درون متون پهلوی

1404/8/5 ۱۱:۲۸

زبان پهلوی یکی از گونه‌های پربار فارسی میانه است که به سبب محتوای دینی بیشترِ آثار آن، گاهی فارسی میانه زردشتی هم نامیده می‌شود. زبان پهلوی نیز بخشی از آثار آن مربوط به دوره پیش از اسلام و بخش دیگر نیز متعلّق به پس از اسلام (حدود سوم هجری یا نهم میلادی) است.

فرهنگ فشرده زبان پهلوی (پهلوی- فارسی- انگلیسی)، نوشته دکتر یدالله منصوری، دانشیار دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید بهشتی منتشر شد.

زبان فارسی در مسیر تاریخی خود با سه دوره دور و دراز و پرابهام و گاهی با گسست و شکافِ تاریخی روبه‌رو بوده است:

نخست، فارسی باستان از سده هفتم تا سده چهارم پیش از میلاد؛ یعنی، زمان هخامنشیان.

دوم، فارسی میانه که از آن سنگ‌نوشته‌ها، پوست‌نوشته‌ها، سکه‌نوشته‌ها، کتاب‌ها و رساله‌های گوناگون با گونه‌های کتیبه‌ای، مانوی (ترفانی)، زردشتی (پهلوی) و مسیحی (زبور پهلوی) به یادگار مانده است.

سوم، فارسی نو، معروف به فارسی دری، از سده‌های نهم و دهم میلادی.

زبان پهلوی یکی از گونه‌های پربار فارسی میانه است که به سبب محتوای دینی بیشترِ آثار آن، گاهی فارسی میانه زردشتی هم نامیده می‌شود. زبان پهلوی که بخشی از آثار آن مربوط به دوره پیش از اسلام و بخش دیگر نیز متعلّق به پس از اسلام (حدود سوم هجری یا نهم میلادی) است، کمابیش دارایِ ۱۰۰ متن یا نوشته است که این صد متن، به برآورد و شمارشِ برخی از دانشمندان (از جمله وِست) از دایره واژگانیِ بیش از ۶۵۰۰۰۰ واژه پهلوی برخوردار است.

خطی که برای نوشتن این زبان به‌کار رفته است، برگرفته از اصلِ آرامی است. به سخنِ دیگر، دبیران و نویسندگان با ۱۴ نشانه یا الفبای آرامی‌تبار این خط را برای نشان دادنِ ۳۲ آوا یا واج فارسی میانه به‌کار برده‌اند.

گویا نخستین فرهنگی که به شیوه روشمند و علمی برای زبان پهلوی تدوین شده است، اثرِ ارزشمند هنریک ساموئل نبیرگ به زبان آلمانی است که با عنوان کتاب راهنمای زبان پهلوی در دو بخش، در سال‌های ۱۹۳۱-۱۹۲۸ در اپسالای سوئد منتشر شد. کارِ بعدی واژه‌نامه کوچک زبان پهلوی اثر دیوید نیل مکنزی و سومین اثر، فرهنگ زبان پهلویِ شادروان دکتر بهرام فره‌وشی، استاد پیشین دانشگاه تهران، است. همچنین، فره‌وشی، جلد دومی نیز با نام فرهنگ فارسی به پهلوی منتشر ساخته است. دیگر استادان ایرانی هم برای برخی از متون مهم پهلوی واژه‌نامه تدوین کرده‌اند که علی رغم آنکه بسیار کارآمد و سودمند هستند، اما تنها به چهار پنج متن پهلوی مربوط می‌شوند و روی‌هم بیش از پنج هزار واژگان را دربر ندارند.

امروزه ایران‌شناسان تدوین فرهنگ روزآمدِ پهلوی را یک نیازی لازم و ضروری می‌دانند. در همین راستا نگارنده از حدود ۲۰ سال پیش برای پاسخ به این نیاز، طرح تدوین فرهنگ پهلوی را برنامه‌ریزی کرد و در نهایت ثمره کارِ توان‌فرسا و گردآوری و تدوینِ بیش از شش هزار صفحه گنج‌واژه و داده واژگانی در پنج جلد به بار نشست و در دانشگاه شهید بهشتی میان سال‌های ۱۳۹۴ تا ۱۴۰۰ انتشار یافت.

پس از انتشار فرهنگ پنج جلدی زبان پهلوی، خواست دیگر نگارنده یعنی انتشار فرهنگ یک‌جلدی زبان پهلوی برای جویندگان خوانش و دانش زبان پهلوی به بار نشست.

شیوه کار در این جلد بدین‌گونه است که همه گزارش‌ها و یادداشت‌ها و شواهد و امثال کنار گذاشته شد تا فرهنگ پنج‌جلدی به فرهنگ فشرده یک‌جلدی تبدیل شود. در این فرهنگ یک‌جلدی هیچ واژه‌ای از هیچ فرهنگی رونویسی نشده است، بلکه همه این واژه‌ها تک‌تک از درون متون پهلوی برکشیده و سنجیده شده و آنچنان که در فرهنگ پنج‌جلدی همه آن واژگان با نشانی فصول و بند و صفحه و سطور متون پهلوی دقیق یادآوری شده است، در اینجا گِرد آمده است. افزون‌برآن، پیشگفتار (اینجا: درآمد، پیشینه، روشِ کار) و کتابنامه آن فرهنگ هم در این فرهنگ یک‌جلدی گنجانده شده است تا خوانندگان کنجکاو را در پژوهش متون پهلوی به‌کار آید و ای بسا آنان را در آشنایی با متن‌شناسی و متن‌پژوهشی یاری رساند.

یادآوری می‌شود که این فرهنگ در دو بخش جداگانه پدید آمده است: بخش یکم از سمت راست، که در آن واژگان پهلوی با نویسه و نمایه پهلوی همراه با آوانویسی، با رده‌بندیِ ابجدی A-T گرد آمده و به‌عنوانِ کلید خوانشِ متونِ پهلوی، برای دانشجویان و خوانندگان متونِ زبان پهلوی فراهم شده است؛ بخش دوم از سمت چپ، که در آن واژگان پهلوی با آوانویسی و واج‌نویسی (حرف‌نگاری) و کوته‌نوشت‌های دستوری و معنی انگلیسی و معنی و برابرهای فارسی با رده‌بندیِ لاتینی A-Z سامان یافته است.

کتاب فرهنگ فشرده زبان پهلوی (پهلوی- فارسی- انگلیسی) در ۱۳۱۸ صفحه وزیری با قیمت ۲۵.۰۰۰.۰۰۰ ریال (جلد گالینگور) منتشر شده است.

منبع: ایبنا