ریشه‌های نام «ایران» در منابع ایران باستان

1404/8/4 ۱۱:۵۵

دکتر احمدرضا قائم‌مقامی گفت: کلمهٔ آریایی از کجا آمده است؟ ایران جمع «ایر»ها است که اصلش «اریه» بوده. اما کلمهٔ ایر و اریه هر دو صفت بوده‌اند. از آن‌جا که اریه با حروف لاتینی با املای arya ضبط شده بود، برخی مترجمان فارسی آن را به شکل «آریا» ضبط می‌کنند. سپس به غلط تصور می‌شود که این کلمه اسم است و برای ساختن صفت از آن «ی» نسبت اضافه می‌کنند و کلمهٔ آریایی را می‌سازند.

نشست «نام ایران در منابع قدیمی ایرانی» در زمینهٔ ریشه‌شناسی و زبان‌شناسی تاریخی ۲۷ مهرماه ۱۴۰۴ در سالن عباس اقبال آشتیانی برگزار شد و جمع زیادی از استادان دانشگاه، دانشجویان و دوستداران تاریخ و فرهنگ ایران در آن نشست شرکت داشتند. سخنران آن دکتر سید احمدرضا قائم مقامی، عضو هیئت علمی گروه زبان‌های باستانی در دانشکدهٔ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران بود.

دکتر احمدرضا قائم‌مقامی، محقق زبان‌های اوستایی، فارسی باستان، فارسی میانه، پهلوی اشکانی، مندایی و غیره است و در زمینهٔ فرهنگ و اساطیر ایران باستان، متون دینی زردشتی و مانوی و همچنین عناصر زبان و فرهنگ ایران باستان در ادبیات ایران پس از اسلام (مانند شاهنامه، سمک عیار و…) دارای تألیفات و تحقیقاتی ارزشمند است. او اکنون سرپرست گروه فرهنگ و زبان‌های باستانی دانشگاه تهران، رئیس بخش تخصصی فرهنگ و زبان‌های باستانی و ایرانشناسی و عضو کارگروه تخصصی پژوهش‌های ادبی در گروه زبان‌های باستانی است.

این نشست، دومین برنامه از مجموعه‌سخنرانی‌های «مدرسهٔ مطالعات تاریخ ایران و پیرامون» دربارهٔ مفهوم و جغرافیای ایران است. نشست پیشین با عنوان «مسئلهٔ ایران و تاریخ‌نگاری دورهٔ اسلامی» با سخنرانی استاد علی بهرامیان در «باشگاه اندیشه» برگزار شده بود. اما این نشست، یعنی «نام ایران در منابع قدیمی ایرانی» در دانشکدهٔ ادبیات دانشگاه تهران برگزار شد.

برگزارکنندهٔ نشست، سه نهاد متشکل از دانشجویان تاریخ و ادبیات به شرح زیر بودند: نخست؛ «مدرسهٔ مطالعات تاریخ ایران و پیرامون» که یکی از دانشجویان دکتری تاریخ دانشگاه تهران آن را در سال گذشته در مؤسسه‌ای غیرانتفاعی به نام «باشگاه اندیشه» واقع در خیابان وصال شیرازی راه‌اندازی کرده است. دوم؛ «مرکز ایران‌شناسی نیمروز» که توسط سه تن از دانشجویان تاریخ ایران باستان تحصیل کرده در دانشگاه‌های تهران، علامه طباطبائی و اهواز بنیان گذاشته شده است؛ و سوم؛ «انجمن دانشجویی زبان و ادبیات فارسی» که در دانشکدهٔ ادبیات دانشگاه تهران واقع است.

علت این‌که متن این سخنرانی چند روز پس از برگزاری آن منتشر می‌شود، حساسیت استاد سخنران در ثبت دقیق مطالب و ضبط درست کلمات و انتقاد از شتابزدگی خبرگزاری‌ها در این زمینه است؛ زیرا به اعتقاد وی، سخنرانی‌هایی که در زمینهٔ مطالعات متنی و زبانی‌اند حاصل بررسی روشمند شواهد دقیق و ظریفی‌اند که در صورت بی‌دقتی در نقل آن‌ّها ممکن است نتیجه‌گیری‌های اشتباهی صورت گیرد و نیازمند دقت زیاد در پیاده کردن فایل صوتی، مقابله با دستنویس‌ها و مقالات استاد و تصحیح مجدد توسط افراد آشنا به بحث است که این کار با همکاری ایبنا با دبیر مدرسهٔ تاریخ صورت گرفته است.

در آغاز سخنرانی، دکتر احمدرضا قائم‌مقامی بر این نکته تأکید کرد که سخنان او حاصل جمع‌بندی تحقیقات پیشین است و مطلبی نیست که او به‌تازگی بر پژوهش‌های این حوزه افزوده باشد. او از دورهٔ اوستایی و مادی و میانه شروع می‌کند، به دورهٔ اسلامی و معاصر می‌رسد و به ترتیب به بررسی شواهد باستان‌شناسی و اسناد تاریخی نام ایران و مسائل ریشه‌شناسی آن می‌پردازد و در هر مرحله، برخی خطاهای مورخان و مترجمان دربارهٔ نام ایران را تحلیل و تصحیح می‌کند.

نام ایران در دورهٔ ساسانیان

نام سرزمین ما از زمان ساسانیان «ایرانشهر» ērānšahr یا «شهر ایران» بوده است. ایرانشهر سه جزء دارد: ایر+ان+شهر. «ایران» جمع «ایر» است و «شهر» یعنی مملکت. پس معنی ایرانشهر یعنی «مملکت ایرها».

در زمان ساسانی خود کلمهٔ «ایران»، هم به معنی ایرها، یعنی ایرانی‌ها، به کار می‌رفته و هم به معنی سرزمین ایرها. در شاهنامه هم چنین است که در مقابل «نیران» یعنی غیرایران به کار رفته است. ولی کاربرد ایر به صورت مفرد در فارسی ما نیست.

از معنای قومی و سرزمینی تا معنای دینی

از زمان ساسانی، ایران معنایی سرزمینی و سیاسی دارد و نام یک قوم خاص نیست. ولی در زمان ساسانی، معنای دینی هم پیدا می‌کند. ایر (ایرانی) ēr بودن و مَزدِیسن māzdēsn (زردشتی) بودن در کنار هم در ساختن هویت ساسانی بسیار مهم بوده است. با این‌حال، اِیر بودن همیشه گویا اختصاص به زردشتیان نداشته و حتی سندی داریم که در دورهٔ ساسانی مردی مسیحی که در ترکیهٔ کنونی درگذشته، خود را از ایرانشهر دانسته است.

ریشه‌های نام ایران در دورهٔ هخامنشیان

اما «ایر» از کجا آمده؟ سرچشمه‌های کلمهٔ ایر به اوستا و دورهٔ هخامنشی و کلمهٔ «اَریَه» ariya- برمی‌گردد. جمع اریه در فارسی باستان و اوستایی «اَریانام» aryānām است، یعنی «اریه‌ها»، که معنای قومی واضح دارد. در اوستا و دورهٔ هخامنشی، کلمهٔ ایرانشهر را نداریم. ولی عبارت سرزمین‌های اریه‌ها را داریم که در مقابل سرزمین‌های غیراَریه‌ها به کار رفته است.

معادل کلمه در زبان هندی باستان «آریَه» بوده که به سه طبقهٔ بالای اجتماع گفته می‌شده و حتی طبقهٔ پایین را که از همان قوم بوده‌اند، شامل نمی‌شده.

احتمالاً کلمهٔ اَریَه در فارسی باستان و اوستایی و آریَه ārya- در هندی باستان، در اصل از کلمهٔ اریه مشتق شده است که در زبان هندوایرانی به معنی آقا و سروَر و صاحبِ خانه بوده است.

کاربرد نام ایران در دورهٔ اشکانیان

ظاهراً هنوز سندی نداریم که نشان دهد اشکانیان خود را ایر یا اریه نامیده باشند. شاید از این جهت باشد که بنا به برخی گزارش‌ها اشکانیان از قبیلۀ داهه بوده‌اند که بنا بر مندرجات اوستا غیر اریه بوده‌اند.

جعل تلفظ و مفهوم «آریا» در دورهٔ معاصر

در قرن نوزدهم میلادی اشتباهی رخ می‌دهد و می‌پندارند که تمام اقوامی که اکنون به یکی از زبان‌های هندواروپایی سخن می‌گویند از نظر نژادی از یک قوم‌اند و حتی به غلط گمان می‌کنند که ایرلند با ایران و اریه از یک ریشه است. این خطاها منجر به تصوری نژادپرستانه از نژادی مشترک می‌شود که آن را در تلفظ معمول فارسی‌زبانان معاصر «آریایی» می‌نامند و این باور غیرعلمی دست‌مایهٔ نازی‌ها می‌شود. اما پس از جنگ جهانی دوم این واژه در غرب منفور و متروک می‌شود. با این حال در ایران ما، همچنان اقوام هندوایرانی یا حتی هندواروپایی را آریایی می‌نامند.

جعل واژه و مفهوم «آریایی» در دورهٔ معاصر

اما کلمهٔ آریایی از کجا آمده است؟ گفتیم که ایران جمع «ایر»ها است که اصلش «اریه» بوده. اما کلمهٔ ایر و اریه هر دو صفت بوده‌اند. از آن‌جا که اریه با حروف لاتینی با املای arya ضبط شده بود، برخی مترجمان فارسی آن را به شکل «آریا» ضبط می‌کنند. سپس به غلط تصور می‌شود که این کلمه اسم است و برای ساختن صفت از آن «ی» نسبت اضافه می‌کنند و کلمهٔ آریایی را می‌سازند. در حالی که نه «آریا» اصیل است و نه «آریایی». آنچه اکنون اصیل و درست است اسم «ایران» و صفت «ایرانی» است. «اقوام آریایی» سوءتفاهمی نژادی در قرن نوزدهم بوده ولی می‌توان از مردمانی سخن گفت که به «زبان‌های هندوایرانی» و «زبان‌های هندواروپایی» سخن می‌گویند.

پوشهٔ شنیداری این سخنرانی در کانال‌های نیمروز و مدرسهٔ مطالعات تاریخ ایران و پیرامون در دسترس است.

برای آگاهی از جزئیات مطالب این سخنرانی و دست یافتن به آدرس دقیق مطالب می‌تواند به مقالهٔ دکتر قائم‌مقامی با عنوان «تصحیح چند خطای رایج دربارۀ نام ایران و چند مسألۀ وابسته» مراجعه کرد. در این مقاله که در کتاب «چهل گفتار در فرهنگ و تاریخ و ادب ایران» آمده است، نویسنده کتابی را با عنوان «سرگذشت نام ایران» را مبنا قرار داده و ضمن ستایش از کوشش نویسندهٔ آن کتاب یعنی مهدی احدیان، به بررسی چند خطای رایج پرداخته که در آن کتاب هم انعکاس یافته است.

دکتر قائم‌مقامی در آن مقاله می‌نویسد: «مؤلف کتاب سرگذشت نام ایران در اسناد پرشمار تاریخی، از قدیم‌ترین اعصار تا آغاز قرن چهاردهم هجری شمسی جستجو کرده است و خلاصۀ کتاب این است که از زمانی که گروهی از ایرانیان و هندیان خود و زبان خود را arya- و ārya- نامیده‌اند تا عصر رضا شاه پهلوی، که نام ایران بار دیگر به مکاتبات رسمی با دول خارجی بازگشته، هیچ زمانی نبوده که این نام [یعنی نام ایران] از رواج افتاده باشد؛ فرق این است که گاهی، مانند عصر ایلخانان، این نام رواج بیشتری داشته و گاهی در اسناد و متون کم‌کاربردتر بوده و این اخیر البته هیچ عجیب نیست، چون ایران جزئی از باصطلاح «دارالاسلام» شده بوده و طبیعی بوده که نام آن را کمتر برده باشند.

اسناد و شواهد این کتاب، که پیشتر نیز قسمتی از آن به صورت پراکنده در مقالات دانشمندانی مانند جلال متینی و جلال خالقی مطلق نشر پیدا کرده بود، باید زبان مدعیان ناآشنا و ناآگاهی را که می‌گویند نام ایران اختراع رضا شاه پهلوی است ببندد و هم کسانی را که می‌گویند تصور ایرانیان از وطن به ده و قبیله‌شان محدود بوده به تجدید نظر در گفتۀ خودشان وادارد.

چنانکه مؤلف خود در آغاز کتاب گفته این اسناد و شواهد موادی است که محققان بعدی نیز می‌توانند در تحقیقات خود از آن استفاده کنند و باید گفت که چون در هیچ جای دیگر این همه شاهد و سند یکجا جمع نیست، این برای کتاب و مؤلف آن فضیلتی محسوب می‌شود. دربارۀ بعضی مطالب کتاب ملاحظاتی را می‌توان مطرح کرد که از بعضی به اجمال یا تفصیل یاد خواهیم کرد و چون مانند این سخنان در نوشته‌های دیگران نیز آمده، متعرض آن سخنان نیز خواهیم شد.»

منبع: ایبنا