صدای فراموش‌شدگان در تاریخ تمدن اسلامی

1404/7/29 ۱۲:۰۱

ابن خلّکان در مقدمه «وفیات الاعیان» اشاره کرده که هدفش از نگارش این کتاب پرداختن به کسانی‌ است که در معرض فراموشی‌اند یا منابع محدودی درباره‌ آنها در دسترس است.

با شاخص‌ترین کتابشناسان جهان اسلام/ ۵

به گزارش ستاد خبری سی‌وسومین دوره هفته کتاب جمهوری اسلامی ایران، پنجمین قسمت از مجموعه «با شاخص‌ترین کتاب‌شناسان جهان اسلام» به زندگی ابن خلّکان (۱۲۱۱–۱۲۸۲م / ۶۰۸–۶۸۱ق) قاضی، تراجم‌نگار و مؤلف یکی از مهم‌ترین فرهنگ‌های زندگینامه‌ای جهان اسلام، اختصاص دارد.

تولد در اربیل

ابن خلّکان با نام کامل شمس‌الدین ابوالعباس احمد بن محمد بن ابراهیم بن ابوبکر بن خلّکان، در سال ۶۰۸ هجری قمری در شهر اربیل (در شمال عراق امروزی) به دنیا آمد. او از خانواده‌ای کردتبار بود و در منابع اسلامی به عنوان قاضی، ادیب و زندگینامه‌نویس برجسته شناخته می‌شود.

تحصیلات خود را در شهرهای اربیل، حلب و دمشق گذراند و در علوم دینی، فقه شافعی، ادبیات عربی و تاریخ تبحر یافت. ابن خلّکان در دوران سلطنت ممالیک، به مقام قاضی‌القضات دمشق رسید و سال‌ها در این سمت به خدمت به مردم اشتغال داشت، اما مسئولیت خطیر قضاوت باعث نشد تا از مطالعه و نگارش آثار علمی دست بکشد.

مهم‌ترین و مشهورترین اثر

مهم‌ترین اثر ابن خلّکان، کتاب «وفیات الأعیان وأنباء أبناء الزمان» است؛ فرهنگ زندگینامه‌ای بزرگی که به شرح حال دانشمندان، شاعران، نویسندگان و شخصیت‌های برجسته‌ جهان اسلام اختصاص دارد. این کتاب از نخستین فرهنگ‌های عمومی تراجم در تمدن اسلامی است که به‌صورت الفبایی تنظیم شده و برخلاف آثار پیشین، محدود به گروه خاصی از افراد یا منطقه‌ای خاص نیست.

ابن خلّکان در این اثر، زندگی حدود ۸۵۰ شخصیت را با دقت و نثر ادبی شرح داده است. او در کنار اطلاعات تاریخی، به ویژگی‌های اخلاقی، آثار علمی و گاه اشعار و حکایات مرتبط با هر شخصیت نیز پرداخته است. این کتاب، نه‌تنها منبعی تاریخی، بلکه نمونه‌ای از نثر فاخر عربی و نگاه انسانی به زندگی دانشمندان است.

ابن خلّکان در مقدمه‌ کتاب توضیح می‌دهد که از ذکر شرح حال پیامبر اسلام (ص)، خلفای راشدین، صحابه و تابعین خودداری کرده است. دلیل او این بود که منابع فراوانی درباره‌ این چهره‌ها وجود دارد و هدف او پرداختن به کسانی‌ است که در معرض فراموشی‌اند یا منابع محدودی درباره‌ آنها در دسترس است. این تصمیم، بخشی از رویکرد علمی او برای تمرکز بر چهره‌های ادبی، علمی و فرهنگی کمتر شناخته‌ شده بود.

ابن خلکان، تدوین این کتاب را در سال ۶۵۴ هجری در قاهره شروع کرد و در سال ۶۵۹ زمانی که به شرح یحیی بن خالدبن برمک رسید به دمشق منتقل شد. او به ناچار کارش را متوقف کرد و تا زمانی که به قاهره بازنگشت کار را به اتمام نرساند. به روایتی در سال ۶۷۲ کتاب را در چهار مجلد به پایان رساند.

دیگر آثار ابن خلّکان

بجز «وفیات الأعیان» ابن خلّکان آثار دیگری نیز نگاشته که بیشتر جنبه‌ فقهی و ادبی دارند. که از جمله آنها می‌توان به «شرح مختصر ابن حاجب» در فقه شافعی اشاره کرد که نشان ‌دهنده‌ تسلط او بر مباحث اصول فقه است. همچنین مجموعه‌ای از اشعار و نامه‌هایش نیز موجود است که در منابع قرون پس از او نقل شده و نثر و نظم او را به‌عنوان ادیبی توانا معرفی می‌کند.

ابن خلّکان به سال ۶۸۱ هجری در دمشق درگذشت. آثارش اکنون در کتابخانه‌های سراسر دنیا مورد استفاده پژوهشگران تاریخ، ادبیات و فرهنگ اسلامی قرار دارد. آثار او بارها به زبان‌های دیگر نیز ترجمه شده است.

منبع: خانه کتاب و ادبیات ایران