مردی که دنیای شهرها را در کتابش جا داد

1404/7/28 ۱۱:۱۲

یاقوت حموی نویسنده، جغرافی‌دان و کتاب‌شناسی بود که با سفر و مطالعه، تصویری شگفت‌انگیز از شهرها و سرزمین‌های جهان اسلام در کتاب خود ثبت کرد؛ اثری که تا امروز یکی از گنجینه‌های دانشی جهان است.

با شاخص‌ترین کتاب‌شناسان جهان اسلام / ۴

در چهارمین قسمت از مجموعه «با شاخص‌ترین کتاب‌شناسان جهان اسلام» روایتی از زندگی و آثار یاقوت حموی (۱۱۷۹–۱۲۲۹ م) جغرافی‌دان، نویسنده و کتاب‌شناس برجسته تمدن اسلامی را ارائه کرده‌ایم.

از اسارت تا دانش

یاقوت بن عبدالله رومی حموی در سال ۱۱۷۹ میلادی در قسطنطنیه (استانبول) به دنیا آمد. او از خانواده‌ای یونانی‌تبار و غیرمسلمان بود و در منابع اسلامی با لقبِ «الرومی» شناخته می‌شود. در کودکی در جریان یک جنگ اسیر شد و به بغداد برده شد. یک بازرگان مسلمان او را خرید، به او آموزش داد و بعدها آزادش کرد. این بازرگان یاقوت را به عنوان دبیر و حسابدار با خود در سفرهای تجاری همراه کرد؛ تجربه‌هایی که نخستین بذرهای علاقه او به جغرافیا و شناخت سرزمین‌ها را در دلش کاشت.

پژوهشگری جست‌وجوگر

پس از جدایی از آن بازرگان، یاقوت زندگی‌اش را وقف دانش و کتاب کرد. او در شهرهای گوناگونی مانند بغداد، حلب و دمشق سکونت گزید و به مطالعه و تصحیح نسخه‌ها، گردآوری اطلاعات و تألیف پرداخت. در زمان حمله مغول به خراسان، یاقوت از آن منطقه گریخت و به شام پناه آورد؛ در شام جمال‌الدین قفطی، وزیر دانش‌دوست حلب، او را پذیرفت و در تکمیل آثارش به او کمک کرد. قفطی در آثار خود با احترام از یاقوت یاد کرده و فهرست آثار او را ثبت کرده است.

آثار و اندیشه‌ها

یاقوت در رشته‌های مختلفی چون جغرافیا، تاریخ، زبان‌شناسی و ادبیات عربی مطالعه و پژوهش کرد. او به زبان‌های یونانی و عربی تسلط داشت و در ترجمه، گردآوری و تحلیل متون علمی و تاریخی مهارت نشان داد. آثار یاقوت نمایانگر دقت علمی، علاقه به طبقه‌بندی اطلاعات و کوشش برای حفظ میراث فرهنگی و علمی جهان اسلام است.

کتاب بزرگ شهرها

مهم‌ترین اثر یاقوت کتاب «معجم‌البلدان» است؛ دانشنامه‌ای فشرده و گسترده درباره شهرها، کشورها و مکان‌های تاریخی جهان اسلام. این اثر تنها یک فرهنگ جغرافیایی نیست؛ در معجم‌البلدان اطلاعاتی درباره افسانه‌ها، تاریخ، ادبیات و حکایات محلی، زندگی دانشمندان و نویسندگان آن شهرها و حتی مختصات و ویژگی‌های طبیعی و جغرافیایی هر مکان گرد آمده است. یاقوت در تألیف این کتاب از منابع یونانی، عربی و فارسی بهره برده و با نثری دقیق و مستند، دریایی از اطلاعات را در اختیار خواننده گذاشت. پژوهشگران تاریخ اسلام، جغرافیا و مطالعات فرهنگی هنوز برای شناخت جغرافیای تاریخی و میراث تمدن اسلامی به این کتاب مراجعه می‌کنند.

دیگر آثار مهم

از دیگر آثار یاقوت می‌توان به «المشترک وضعاً والمفترق صفةً» که درباره نام‌های مشابه اما متفاوت مکان‌هاست اشاره کرد؛ اثری که در تعیین و تمییز دادن نام‌های جغرافیایی سودمند است. همچنین «معجم الأدباء» از آثار مهم او به شمار می‌رود که شرح‌حالِ نویسندگان و ادیبان را گردآورده و اطلاعات ارزشمندی دربارهٔ زندگی، آثار و سبک نگارش نویسندگان عرب در اعصار مختلف را ارائه می‌دهد.

پایان زندگی، آغاز ماندگاری

یاقوت حموی در سال ۱۲۲۹ میلادی در شهر حلب درگذشت. با این‌حال، آثارش در کتابخانه‌های جهان اسلام دست‌به‌دست شد و قرن‌ها الهام‌بخش پژوهشگران باقی ماند و نسخه‌های خطی آن در کتابخانه‌های جهان اسلام حفظ شد. او از پیشگامان جغرافی‌نگاری علمی و کتاب‌شناسی در تمدن اسلامی بود؛ مردی که دنیای بزرگ را در صفحه‌های کتاب جا داد.

منبع: خانه کتاب و ادبیات ایران