سی‌امین جایزۀ ادبی و تاریخی دکتر محمود افشار به دکتر بو اوتاس، ایران‌شناس سوئدی اهدا شد

1404/6/31 ۱۱:۳۴

هیئت گزینش کتاب و جایزۀ بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار سی‌امین جایزۀ ادبی و تاریخی دکتر محمود افشار را به پاس شصت سال تحقیق در تاریخ زبان فارسی و ادبیات آن به دکتر بو اوتاس، دانشمند سوئدی، اهدا کرد.

هیئت گزینش کتاب و جایزۀ بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار سی‌امین جایزۀ ادبی و تاریخی دکتر محمود افشار را به پاس شصت سال تحقیق در تاریخ زبان فارسی و ادبیات آن به دکتر بو اوتاس، دانشمند سوئدی، اهدا کرد. مراسم اهدای جایزه با حضور رئیس شورای تولیت، مدیر عامل و اعضای هیئت گزینش کتاب و جایزۀ بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار و میهمانانی چون رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی، رئیس بنیاد ایران‌شناسی و رایزن سفارت سوئد در ایران، پنج‌شنبه بیست و هفتم شهریورماه، در کانون زبان پارسی واقع در باغ موقوفات دکتر محمود افشار برگزار شد.

دکتر سیّد مصطفی محقق داماد، رئیس شورای تولیت بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، با خوش‌آمدگویی به میهمانان جلسه را آغاز کردند. ایشان در ابتدا این پرسش را مطرح کردند که ما ایرانیان به چه چیزی از ایرانی بودن خود افتخار می‌کنیم؟ دکتر محقق داماد در پاسخ به این سؤال گفتند: وقف علمی که در نزد نیاکان ما یک سنت بوده و اینکه ما ایرانیان عاشق علم بوده‌ایم مایۀ افتخار ملّت ایران است.

رئیس شورای تولیت موقوفات دکتر محمود افشار با اشاره به اهمیت وقف علمی و سابقۀ آن در ایران افزودند که این سنت ارزشمند تا روزگار ما نیز ادامه یافته و یکی از وقفهای بزرگی که در زمان ما اتفاق افتاده وقف دکتر محمود افشار است. چندین سال پیش این مرد تمام اموالش را وقف زبان فارسی، تمدن و فرهنگ ایرانی و وحدت ملّی کرد.

سخنران بعدی این جلسه دکتر ژاله آموزگار، عضو شورای تولیت و هیئت گزینش کتاب و جایزۀ بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار بودند. دکتر آموزگار سخنان خود را با یادی از دکتر محمود افشار آغاز کردند و گفتند: در آغاز می‌خواهم به بانی این آیین و بزرگمردی که به ایران می‌اندیشید و به زبان فارسی و فرهنگ بها می‌داد و می‌دانست که حفظ هویت و وحدت مردمان این سرزمین در گرو توجه به زبان و فرهنگ آن است درود بفرستم. ایشان در ادامه با اشاره به سابقۀ جایزۀ ادبی و تاریخی دکتر محمود افشار و ذکر نام چند تن از ایران‌شناسان ایرانی و خارجی که این جایزه را دریافت کرده‌اند، بیان داشتند: در کنار دانشمندان ایرانی، می‌خواهم از دانشمندانی ایران‌شناس با ملیتهای متفاوت هندی، آلمانی، چینی، ژاپنی، امریکایی، هلندی، افغانستانی، اتریشی، بلژیکی و ایتالیایی یاد کنم که در آن سوی مرزها به زبان فارسی و فرهنگ ایران خدمت کرده‌اند و پژوهشهای ارزنده‌شان نشان می‌دهد که به ادبیات این سرزمین بدون چشم‌داشتی دل بسته‌اند و بدان عشق ورزیده‌اند، بر دانسته‌های ما افزوده‌اند و از افتخارات سرزمین ما یاد کرده‌اند. این جایزه تلاشی است برای گفتن دست مریزاد به دوستانی که هم‌میهن ما نیستند ولی از همدلانند. دکتر آموزگار در پایان سخنان خود استاد اوتاس را خطاب قرار دادند و گفتند:

استاد اوتاس! درود بر شما که خدمت به زبان فارسی ما را با آموختن آن در محضر ایران‌شناس بزرگ ساموئل نیبرگ آغاز کردید و بعدتر دامنۀ تحقیقاتتان در زمینه‌های مختلف چنان گسترده شد که فهرست آثارتان همه را به تحسین وامی‌دارد. از همان آغاز مجذوب زبان فارسی و شاهکارهای آن شدید. از خیام شروع کردید. به عرفان کشیده شدید. سنایی جذبتان کرد. با عبدالله انصاری و غزالی همراه گشتید و سپس مسحور ادبیات معاصر شدید و به نوشته‌های صادق هدایت و شعرهای فروغ فرخزاد تمایل نشان دادید. آنگاه به نوشته‌های پیش از اسلام علاقه‌مند شدید و مقاله‌های دقیق و ارزنده و نکته‌داری که در این زمینه به رشتۀ تحریر درآوردید همه جالب و خواندنی است.

استاد اوتاس عزیز! همۀ مقالاتتان ابتکاری سودمند و پرمطلب هستند. دست مریزاد. من به عنوان یک ایرانی در برابر خدماتی که به زبان فارسی و به فرهنگ ریشه‌دار این سرزمین عزیز انجام داده‌اید ادای احترام می‌کنم. ای کاش راه شما در آن سوی مرزها راهروان بیشتری داشت. تندرست و پاینده باشید.

در ادامه پیام تصویری دکتر محمود امیدسالار، دیگر عضو هیئت گزینش کتاب و جایزۀ بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، در کانون زبان پارسی پخش شد. ایشان در پیامی که به مناسبت اهدای جایزه به دکتر بو اوتاس ارسال کردند بیان داشتند: استادی که امسال جایزۀ دکتر محمود افشار را دریافت می‌کند از ایران‌شناسانی است که جامعیت دارد؛ یعنی هم در ادبیات پیش از اسلام و زبان‌شناسی ایرانی و هم در متون فارسی اسلامی مخصوصاً متون متصوفه دارای آثار ماندگاری است، اما با توجه به حوادثی که اخیراً بر کشور ما گذشته و خطراتی که امروز این سرزمین را تهدید می‌کند بنده می‌خواهم یک جنبۀ بسیار مهم تحقیقات پروفسور اوتاس  یعنی نظریۀ او را در مورد زبان فارسی ادبی مورد بررسی اجمالی قرار بدهم؛ زیرا نظریۀ بسیار مهم ایشان چنان‌که باید و شاید مورد توجه ایرانیان قرار نگرفته است و مقالات بسیار مهمی که ایشان در این باب نوشته‌اند به زبان فارسی هم هنوز ترجمه نشده است. می‌دانید زبان ملی یکی از مؤلفه‌های مهم ملیت به شمارمی‌رود و در فرایند تکوین ملل مدرن اروپایی دو مؤلفۀ زبان ملی و قومیت اهمیت مخصوصی داشته است و تألیفات مفصلی در این باب موجود است. در ایران ما دو مفهوم هویت ملی و زبان ملی سابقۀ تاریخی مفصلی دارد که متأسفانه هنوز به درستی بررسی نشده و آنچه موجود است بر اساس مؤلفه‌های غربی تألیف شده است.

ایشان در ادامه افزودند: اینها که سودای خام تجزیۀ ایران را در سر می‌پرورانند نمی‌دانند که هویت ملی در ایران هم بسیار عمیق است و هم وابسته به زبان نیست. اینها در این ده بیست سالۀ اخیر در تلاش بودند که چیزی به نام فارس‌زبان در ایران علم کنند و آن را در رویارویی و تضاد با ترک و عرب و بلوچ‌زبان قرار دهند و موجبات تفرقه و اختلاف را در مملکت ما فراهم بیاورند. برخی از تحقیقات پروفسور اوتاس در مورد تکوین زبان فارسی پوچی این توهّمات را به خوبی نشان می‌دهد. اوتاس زبان فارسی را متعلق به قوم خاصی نمی‌داند بلکه معتقد است که این زبان در محیطی تکوین یافت که السنه و فرهنگها و ادیان گوناگونی در کنار هم موجود بودند. به عبارت دیگر در ایران شرقی که خاستگاه فارسی دری محسوب می‌شود انواع السنۀ ایرانی میانه از قبیل پارتی، خوارزمی، سغدی و بلخی در کنار زبانهای حتی غیر ایرانی مانند تخاری و ترکی همه در عرض هم موجود بودند. بعد از ورود فارسی میانه از غرب فلات ایران توسط دیوان‌سالاران، نظامیان و بازرگانان این زبان به تدریج زبان سغدی را که زبان میانجی نواحی جادۀ ابریشم بود از میدان بیرون کرد و بعد از فتوحات اسلامی در کسوت کتابت قرآن، یعنی با خط عربی به زبان میانجی در منطقه تبدیل شد. تغییر و تحولاتی که به ایجاد فارسی انجامید نشان می‌دهد که این زبان در محیطی کاملاً چندزبانه و چندفرهنگی بالیده و در طول جادۀ ابریشم وسیلۀ ارتباط میان جوامعی بوده که از نظر زبانی بسیار متنوع بودند. به قول اوتاس در سخنرانیی که در ۱۴ بهمن ۱۳۷۶ در دانشگاه اوپسالا ایراد کرد: زبان فارسی عصر اسلامی به مثابۀ نوعی اسپرانتوی ایرانی اسلامی و اصلاً زبانی آمیخته بوده که هم ایرانیان و هم غیر ایرانیان آن را برای ارتباط با دیگران به کار می‌بردند. این مطلب را اوتاس در مقاله دیگری با عنوان «منشأ چندقومیتی فارسی» که در سال  ۱۳۸۴ منتشر شد چنین بیان کرد: «در طول بیش از هزار سال موجودیت خودش فارسی چیزی بیش از زبان ملی گروهی از ایرانیان بوده است. این زبان وسیلۀ مهم ارتباط میان‌قومی هم در داخل و هم در خارج از منطقه‌ای که امروز ایران نامیده می‌شود بوده است. از این گذشته این زبان یک ساختار پیچیدۀ فرهنگی است که مردم بسیاری اعم از ایرانی و غیر ایرانی در تحول و گسترش آن تشریک مساعی کرده‌اند».

حاصل سخن اینکه زبان فارسی که ادبیات فارسی بدان نوشته می‌شود متعلق به قوم خاصی نیست و به همۀ ایرانیان و ترکان و عربان و دیگرانی که به تکامل آن کمک کرده‌اند تعلق دارد. بنابر این چنان‌که از نوشته‌های دکتر اوتاس مستفاد می‌شود، زبان فارسی یک زبان میان‌قومی و رسمی است که اقوام ایرانی و غیر ایرانی در تکامل و تحولش سهم داشتند و نباید وسیلۀ ایجاد تفرقه میان ایرانیان بشود.

پس از این پیام، دکتر علی‌اشرف صادقی، منتخب بیست و پنجمین جایزۀ بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار دقایقی از خدمات علمی دکتر بو اوتاس سخن گفتند. ایشان با اشاره به وجوه گوناگون پژوهشهای استاد اوتاس بیان داشتند: شگفت است که ایشان به چندین جنبه از زبان و فرهنگ ما توجه داشته‌اند. دکتر صادقی به برخی از جنبه‌های تحقیقاتی استاد اوتاس که کمتر به آن پرداخته شده چنین اشاره کردند: دکتر اوتاس ویراستار سه چهار مجموعه هم هستند. به عروض عربی و فارسی و زبانهای مجاور این دو زبان توجه داشته‌اند و در یکی از مجموعه‌هایی که با همکاری لارس یوهانسون منتشر کردند طی مقالاتی عروض چند زبان را بررسی کرده‌اند. در مجموعۀ دیگری که ویراستارش بودند و با همکاری استاد یوهانسون به چاپ رساندند مسئلۀ قابلیت گواه‌نمایی را در بعضی از زبانها که فارسی یکی از آنهاست بررسی کرده‌اند. تحقیق دربارۀ وامق و عذرای ایرانی و مقایسۀ آن با نمونۀ یونانی‌ آن و پژوهش درمورد زن در جامعۀ ایران و دیگر جوامع منطقه از دیگر موضوعات تحقیقات دکتر اوتاس بود که دکتر صادقی به اجمال دربارۀ آن سخن گفتند. 

دکتر علی قیصری، تاریخ‌پژوه، جامعه‌شناس و استاد دانشگاه سن‌ دیگو آخرین سخنران این نشست بودند و از تجربۀ همکاری خود با استاد اوتاس در تدوین بخشی از مجموعۀ تاریخ ادبیات فارسی چنین گفتند:

آغاز آشنایی من با پروفسور اوتاس مربوط می‌شد به فصلی از جلد پنجم مجموعۀ تاریخ ادبیات فارسی که به معرفی و بررسی انواع گوناگون نثر فارسی اختصاص یافته بود. طرح کلی این تحقیق که به سرویراستاری مرحوم یارشاطر آغاز شده بود، در ۲۰ جلد تعریف شده بود. ۷ جلد منتشر شده است و کار ادامه دارد. از من خواسته شده بود تا تألیف فصل مربوط به متون توصیفی و تحلیلی و عمدتاً فلسفی را تقبّل کنم. این کار حدوداً ۸ سال طول کشید و سرانجام در سال ۲۰۲۱ پایان یافت و کتاب به چاپ رسید. کار با استاد اوتاس تجربۀ بسیار خوب و آموزنده‌ای بود و از ایشان سپاسگزارم.

سپس جایزۀ دکتر اوتاس، شامل قالیچه‌ای ابریشمی اثر هنرمندان نائینی و آراسته به نام ایشان و لوح تقدیر و مدالی که چهرۀ واقف و نشان موقوفات بر آن نقش بسته است، توسط دکتر سیّد مصطفی محقّق داماد، دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی، دکتر ژاله آموزگار و استاد کاوه بیات از اعضای هیئت گزینش کتاب و جایزه و دکتر محمد افشین‌وفایی، مدیر عامل بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار به آقای سباستیان ماگنوسون (Sebastian Magnusson)، رایزن سفارت سوئد در ایران سپرده شد تا به دست استاد اوتاس برسانند.

در پایان دکتر بو اوتاس که از طریق ارتباط ویدیویی، در جلسه حضور داشتند از متولیان این جایزه و حاضران در جلسه قدردانی کردند و خطاب به آنها دقایقی دربارۀ وابستگی خود به میراث شعر و ادب فارسی سخن گفتند. سخنرانی استاد اوتاس در آیندۀ نزدیک در همین رسانه منتشر خواهد شد.

منبع: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار