زبان کامل‌ترین مظهر فرهنگ است

1393/12/5 ۱۲:۱۹

زبان تنها مظهری از فرهنگ است که مرگ ندارد و زندگی انسان بدون نیاز به زبان غیر قابل تصور است . بهشتی در پیش همایش بین المللی میراث زبانی که به همت پژوهشکده زبان شناسی ، کتیبه ها و متون برگزار شد گفت :من زبان‌شناس نیستم ولی بنا به دغدغه‌ام که فرهنگ است تلاش کرده‌ام همه چیز و به خصوص زبان را در نسبت با فرهنگ مورد تأمل قرار دهم و به جا بیاورم.

زبان تنها مظهری از فرهنگ است که مرگ ندارد و زندگی انسان بدون نیاز به زبان غیر قابل تصور است .

بهشتی در پیش همایش بین المللی میراث زبانی که به همت پژوهشکده زبان شناسی ، کتیبه ها و متون برگزار شد گفت :من زبان‌شناس نیستم ولی بنا به دغدغه‌ام که فرهنگ است تلاش کرده‌ام همه چیز و به خصوص زبان را در نسبت با فرهنگ مورد تأمل قرار دهم و به جا بیاورم. در مباحث فلسفی گاه آنقدر دامنۀ معنایی زبان را وسعت داده‌اند که عملا زبان مهمترین وجه ممیزۀ گروههای مختلف انسانی بر روی کرۀ زمین شده و به تعبیر دیگر جای فرهنگ نشسته است. البته اگر هر سیاق و متن معناداری را زبان بدانیم طبیعتا شأن زبان تغییر خواهد کرد. ولی من در اینجا منظورم از زبان متداول‌ترین معنای این واژه و آن واسطۀ کلامی‌ای است که ارتباط و بالاتر از آن تفاهم میان انسانها را ممکن می‌کند و اساسا حیات انسان را متأثر می‌سازد.

او با اشاره به اینکه اگر فرهنگ را دانایی حاصل از تعامل تاریخی آدمیان با محیطشان بدانیم افزود:هر آنچه که به نوعی سروکارش با دانایی است ذیل فرهنگ قرار خواهد گرفت و بر آن مظهریت خواهد داشت؛ به این تعبیر زبان و آیین و آداب و سلوک و رسوم و ... همه و همه به نوعی دلالت بر دانایی آدمیان یا همان فرهنگ دارد. تأمل در زبان از حیث مظهر فرهنگ بودن چیزهایی را برای ما آشکار خواهد کرد.

بهشتی اظهار داشت: نخست اینکه زبان معمرترین مظهر فرهنگ است یعنی می‌توانیم بگوییم عمر زبان دست‌کم به اندازۀ عمر زندگی گروهی انسانها بر روی کرۀ زمین است. از آنجا که انسان سرشتی اجتماعی دارد حتی بدوی‌ترین اشکال زندگی انسان نیز وجود زبان را ایجاب می‌کرده است و چه بسا بتوان گفت هیچ مظهری از فرهنگ به اندازۀ زبان برای زندگی آدمی حیاتی نبوده است.

رئیس پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری با تأکید بر اهمیت زبان افزود: حیاتی بودن زبان به حدی است که می‌توان برای بسیاری دیگر از مظاهر ملموس و ناملموس فرهنگ بازه‌های ظهور و افول در نظر گرفت مثلا برخی از آیین‌ها همچون آیین نوروز را زنده می‌دانیم یعنی نوروز زمانی پدید آمده و هنوز هم در قید حیات است ولی کم نیست آیین‌هایی که زمانی وجود داشته‌ و اکنون دیگر موجود و زنده نیست. زبان شاید تنها مظهری از فرهنگ است که مرگ ندارد یعنی هیچ‌گاه نمی‌توانیم روزگاری را تصور کنیم که انسان بدون نیاز به زبان بتواند به زندگی ادامه دهد. زبان‌ها ممکن است منقرض شوند ولی نفس زبان هیچگاه از بین نخواهد رفت؛ برای همین مرگ هر زبان را می‌توان تا حد زیادی به معنی مرگ فرهنگ مولد آن زبان تلقی کرد و این حاکی از منقرض شدن کیفیتی از دانایی و کیفیتی از بودن در این عالم و فهم این عالم است.

 او تصریح کرد:زبان آنقدر با فرهنگ عجین است که در توسع معنایش در تعاریف انسان‌شناسان گاهی هم‌ارز و جایگزین مفهوم فرهنگ شده است؛ من نظرم این است که زبان عین فرهنگ نیست ولی کامل‌ترین و شفاف‌ترین مظهر آن است و چون متأسفانه در بسیاری از علوم به امور نامتعین و ناملموس وقعی نمی‌نهند فرهنگ به عنوان امری نهانی مغفول واقع شده و زبان در کلی‌ترین معنایش جای آن را گرفته است. من برآنم که فرهنگ صاحبخانۀ پنهان وجود ماست که مستقیما نمی‌توان آن را ملاقات کرد ولی نخستین بارقه‌های ظهور و تعینش را در خانه‌اش زبان به رخ می‌کشد و با این استعاره می‌توان پذیرفت که زبان خانۀ وجود ماست.

بهشتی با اشاره به اینکه فرهنگ امری ژنتیک و بیولوژیک نبوده  و اکتسابی است افزود: البته اکتسابی بودنش نیز انتخابی و تحصیلی نیست و بیشتر ابتلایی است یعنی ناخودآگاه است؛ ولی هر چه که هست منوط به متولد شدن انسان و زندگی در محیط و تعامل با مراتب مختلف آن است. فرهنگ در خلال زندگی عادی ولی در پی استقرار و ریشه دواندن آدمی در محیط و تعامل با اهل فرهنگ و تماس با مظاهر جاری فرهنگی کسب می‌شود. طبیعتا هرقدر مظاهر فرهنگ از جمله آیین و آداب و رسوم و مهمتر از همه زبان این سطح تماس را بیشتر و مؤثرتر در اختیار گذارند این برخورداری از فرهنگ بهتر روی خواهد داد. یعنی زبان از آنجهت که حیاتی‌ترین و مؤثرترین مظهر فرهنگ است طبیعتا بیشترین نقش را در برخورداری اهل هر فرهنگ از دانایی تاریخی‌شان خواهد داشت.

محروم شدن نسل جوان ازبخش بزرگی از دانایی تاریخی

بهشتی در بخشی دیگر از سخنانش گفت: چندی پیش مطلبی می‌خواندم که گزارشی بود از اینکه تا چه اندازه دامنه و دایرۀ لغات و اصطلاحات جامعۀ جوان ما در قیاس با نسل قبل کاهش یافته و جوانان با چیزی نزدیک به دویست و هشتاد واژه روزگار می‌گذرانند؛ این یعنی سطح تماس جوانان با مظهر فرهنگشان محدود شده است و گواه بر این است که نسل جوان عملا از بخش بزرگی از دانایی تاریخی خود محروم شده است و در خانۀ تنگ و تاریکی مقام گزیده است.

او در پایان گفت: بی‌بهرگی از زبان یعنی از دست دادن واسطه‌های اتصال ما با فرهنگ و این یعنی صرفنظر کردن از ثروت بزرگی که نسل‌های گذشته به ما سپرده‌اند؛ از سوی دیگر تأمل در زبان، حفظ و اشاعه و پالایش آن و به خودآگاه آوردن دلالت‌های آن و در یک کلام به زبان درآوردن زبان اهمیت فوق‌العاده دارد.

 زبان فارسی هیچ گاه بر قومی تحمیل نشده است

طه هاشمی معاون فرهنگی دانشگاه آزاد اسلامی دیگر سخنران این نشست بود که گفت : تداوم همزیستی مردم ایران جز با به رسمیت شناختن گویش ها ، لهجه ها و زبان های مردم ایران زمین ممکن نیست .

وی افزود: کشور ما با توجه به اینکه رنگین کمانی از فرهنگ ها ، خرده فرهنگ ها و دارای تنوع زبانی گسترده است نیازمند تدابیر پیچیده و سخت گیرانه برای حفظ زبان مادری و یادآوری آن نیست زیرا تناسب و توازن معقول همواره بین زبان های مادری در سرزمین ما وجود داشته است .

هاشمی اظهار داشت: کوشش جامعه جهانی این است که از به فراموشی سپرده شدن زبان های مادری جلوگیری کند اما در کشور ما هیچ یک از زبان های مادری نه تنها در معرض نابودی نیست بلکه نسل به نسل انتقال می یابد و با توجه به فناوری های جدید حراست از آن با سهولت بیشتری انجام می گیرد.

به اعتقاد او ، خوشبختانه هیچ  یک از گویش های عمده ترکی ، بلوچی ، لری ، گیلکی ، ترکمنی ، مازنی و ...در زمره گویش های در خطر شمرده نمی شوند و همگی در گروه زبان های امن و بدون خطر قرار دارند.

معاون فرهنگی دانشگاه آزاد اسلامی تصریح کرد:هر چند در برخی از نواحی کاربری گویش ها در بین نسل جوان در حال کاهش است اما شبکه های تلویزیونی و رادیویی استانی که در اجرای برنامه ها از زبان های محلی استفاده می کنند و نشریات و کتابهایی که در این زمینه منتشر می شوند کاربرد این زبانها را نه تنها به عرصه عمومی کشانده بلکه صورت رسمی نیز به آن بخشیده است .

وی افزود: برخلاف برخی کشورهای همسایه ایران که ،به کار گیری زبانی به غیر از زبان رسمی را در ادارات، مدارس و مجامع رسمی ممنوع تلقی می کنند درایران هیچ گاه این امر ممنوع تلقی نشده و بر همین پایه پایگاه های رادیویی و تلویزیونی اقدام به پخش برنامه به زبان محلی در استان ها می کنند .

به اعتقاد او زبان فارسی نه تنها بر قوم یا قبیله ای تحمیل نشده بلکه خود در برابر تحمیل پایداری ورزیده است.

هاشمی گفت: زبان فارسی در جامعه ایران برای کودکان به هیچ وجه یک زبان بیگانه نیست و این موضوع دارای سابقه تاریخی است.

معاون فرهنگی دانشگاه آزاد اسلامی تصریح کرد: بهانه زبان مادری نباید پیوند اقوام ایرانی را از میهن مادری از هم گسسته سازد و آنچه در اصل 15قانون اساسی اماده است آشنایی با زبان و ادبیات مادری با عنوان یک میراث فرهنگی امری جدا  و پسندیده است .

وی افزود: آشنایی با زبان مادری به عنوان یک میراث فرهنگی امری پسندیده است اما میان آموزش زبان مادری و آموزش به زبان مادری تفاوت های بسیاری وجود دارد که نیازمند تطبیق و حساسیت مضاعف است .

پژوهش بر روی گویش ها از ضرورت هاست

غلامحسین غلامحسین زاده رئیس دانشکده علوم انسانی دانشگاه تربیت مدرس دیگر سخنران این نشست بود که با طرح سه پرسش زبان چه حایگاهی در زندگی دارد ؟ این جایگاه چه اهمیتی دارد ؟و ما متناسب با این اهمیت چه برنامه ریزی کرده ایم ؟به طرح موضوع جایگاه زبان در زندگی علمی و اجتماعی  پرداخت .

 او انتقال دانش را از طریق زبان میسردانست و افزود: زبان بدون آنکه ابزار باشد شکل دهنده اندیشه هاست و گاهی نیز تولیدکننده اندیشه است .

هر قدر زبان ما تقویت شود قدرت اندیشه و تفکر ما نیز تقویت می شود و هر اندازه قدرت ما در اندیشیدن افزایش یابد زبان ما تقویت می شود یعنی این دو رابطه مستقیم دارند ازاین روست که می گوییم زبان و اندیشه باید هم راستا باشند .

او اظهار داشت: هر زبان از نظر انتقال مفاهیم یک سابقه ای دارد اگر زبانی در بیان اندیشه ها ی کاربران و متفکران بزرگ به کار رفته باشد در طول زمان گسترش پیدا می کند و می تواند مفاهیم بزرگی را منتقل کند .

به اعتقاد این استاد دانشگاه جهان همواره از دریچه زبان نگریسته می شود و به این دلیل است که زبان های مختلف نوع نگاهشان به جهان متفاوت است .

رئیس دانشکده علوم انسانی دانشگاه تربیت مدرس افزود:میراث فرهنگی زبان اهمیت زیادی دارد و گویش های زبان که هر کدام نمونه ای از معانی و مصادیق اند پشتوانه زبان ما هستنداز این رو باید در حوزه مسائل مربوط به زبان برنامه ریزی های گسترده این انجام شود زیرا که زبان عامل وحدت و محور هویت ما ایرانیان است و این در طول زمان ثابت شده است .

وی اظهار داشت: مطالعه و پژوهش بر روی گویش ها که همان پشتوانه زبان فارسی هستند بسیار اهمیت دارد زیرا که اگر این تحقیقات انجام نشود و اطلاعات مربوط به گویش ها مکتوب نشود از بین خواهد رفت .

زبان نشانه هایی در انتقال مفاهیم است

مژگان اسماعیلی رئیس پژوهشکده زبان شناسی ، کتیبه ها و متون پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری دیگر سخنران این نشست بود که هدف برگزاری همایش میراث زبانی را بیان کرد .

انجام کارهای فرهنگی به تنهایی را ممکن ندانست و افزود :در برگزاری این همایش که نقطه امیدی است بعداز سختی هایی که در انتقال پژوهشگاه به شیراز بر همکاران متحمل شد از همکاری های مادی و معنوی زیادی بهره مند شدیم .

اسماعیلی زبان را وسیله انتقال مفاهیم دانست و تصریح کرد: اما به راستی زبان تنها انتقال مفاهیم نیست بلکه نشانه هایی است که انسان در حالت هایش در انتقال معانی به دیگران به کار می گیرد.

وی خاطر نشان ساخت که زبان دست اندیشه است و اندیشه توسط زبان ضبط و ثبت می شود .

رئیس پژوهشکده زبان شناسی ، کتیبه ها و متون پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری  اظهار داشت: با توجه به اهمیت موضوع و به منظور اشاعه زبان هر ملت سازمان یونسکو روز 21فوریه را به عنوان روز "زبان مادری "نامگذاری کرده است

او تصریح کرد: پژوهشکده زبان شناسی ، کتیبه ها و متون پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری با مشارکت نهاد های مرتبط وبرای حفاظت از اهداف یونسکو و ارج نهادن به این روز همایش بین المللی میراث زبانی را در 28و 29مهر ماه سال 1394برگزار می کند .

میراث فرهنگی