منظومه دانش مهندسی سازه‌های آبی تاریخی شوشتر

1404/4/8 ۱۰:۳۸

وقتی آب عنصر اصلی حیات با فرهنگ و اقتصاد و فرهنگ و اجتماع پیوند دارد و در باور انسان، نماد برکت، نعمت، گشایش، سلامت است، دانش مهندسی سازه‌های آبی تاریخی شوشتر باید به عنوان یک منظومه و شاهکار ثبت جهانی شود و حیرت جهانیان را به همراه بیاورد.

مجتبی گهستونی: وقتی آب عنصر اصلی حیات با فرهنگ و اقتصاد و فرهنگ و اجتماع پیوند دارد و در باور انسان، نماد برکت، نعمت، گشایش، سلامت است، دانش مهندسی سازه‌های آبی تاریخی شوشتر باید به عنوان یک منظومه و شاهکار ثبت جهانی شود و حیرت جهانیان را به همراه بیاورد.

منظومه و مجموعه‌ای که ابتدا در ۱۷ آذر ۱۳۷۷ با شمارهٔ ثبت ۲۱۸۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است اما سرانجام در نشست سالانه یونسکو در ۲۶ ژوئن ۲۰۰۹ مصادف با ‎۵ تیر ۱۳۸۸ با عنوان سیستم آبی تاریخی شوشتر در فهرست میراث جهانی یونسکو با شماره ۱۳۱۵ به ثبت رسید.

نیاز انسان منجر به احداث سازه‌هایی شد که بسیاری از آن سازه ها هیدرولیکی و آبی بوده و نیازهای شرب، بهداشت و کشاورزی مردمان قدیم را بر طرف می‌ساخته. این نیازها منجر به ایجاد سدها و بندها، شبکه‌های آبرسانی و تخلیه فاضلاب، شبکه‌های آبیاری و زهکشی و تصفیه آب شده است.

پنجم تیرماه، سالروز ثبت جهانی سازه‌های آبی تاریخی شوشتر علاوه بر اینکه سالروز نهرها و پل بندهاست، سالروز کوشش معماران، مهندسین و کارگرانی است که با اعتقاد و پاکدلی، شوشتر این شهر شگفت را ساخته و طی قرن‌ها نگهداشتند تا دانش رستگارانه‌ی خود را در کالبد این آثار به ما بنمایانند. یادآوردی حافظان و نگاهبانان راستین دستاوردی است که دانش و تجارب خود را به نسل‌های بعد منتقل کرده‌اند. پنجم تیرماه هر سال روزی است تا به رفتار خود با این نبوغ معماری ۲ هزارساله بیاندیشیم و به سازه‌های آبی تاریخی، این آثار میراث بشری افتخار کنیم.

عنوان بزرگ‌ترین مجموعه صنعتی پیش از انقلاب صنعتی، وصفی است که مادام دیولافوا از سازه‌های حیرت‌انگیز و اعجاب‌آوری که در شوشتر دیده است در سفرنامه خود آورده است. اغراق‌آمیز نخواهد بود اگر سازه‌های آبی شوشتر را یکی از عجایب جهان باستان بدانیم. این مجموعه از چنان عظمت و شگفتی برخوردار است که با دیدن آن، پی به نبوغ سازندگان آن خواهید برد.

این مجموعه صنعتی- اقتصادی در مجاورت بافت تاریخی شوشتر جای دارد و به‌راحتی می‌توانید از آن دیدن کنید.

سنگ بنای سازه‌های آبی شوشتر را به اردشیر اول و شاپور نسبت می‌دهند؛ اما به‌طور کلی این مجموعه در طی زمان و در دوره‌های مختلف کامل‌تر شده‌ و بخش‌هایی به آن اضافه شده است. موجب رونق صنعت و کشاورزی بودند و نقش مهمی در حمل و نقل، ارتباطات و بازرگانی داشتند.

شگفت انگیز اینکه سازه های آبی شوشتر، آب را یکسان و برابر به همه‌ شهر رسانده و از فوران رود کارون جلوگیری می‌کردند. همچنین هوای خنکی را پدید می‌آورند که از راه شوادون‌ها به خانه‌های مردم فرستاده می‌شدند.

مجموعه سازه های آبی شوشتر شامل بخش‌های مختلفی همچون پل‌ها، بندها، آسیاب‌ها، آبشارها، کانال‌ها و تونل‌های عظیم هدایت آب است که با بالا آمدن رود گرگر توسط بند، آب به داخل تونل‌های سه‌گانه هدایت می‌شود و از آن‌جا به کانال‌های متعددی تقسیم می‌شود و پس از عبور از مسیرهای ایجاد شده و چرخاندن آسیاب‌ها، به‌صورت آبشارهای تماشایی به داخل حوضچه‌ها می‌ریزند.

رود گرگر که در شمال شوشتر جریان دارد یکی از شاخه‌های فرعی رودخانه کارون است که توسط بند میزان از آن جدا شده است. این رود به‌صورت دست‌کند و مصنوعی، به دستور اردشیر، پادشاه ساسانی ایجاد شده است. کف این رود را سنگ فرش و آن‌ها را با بست‌های فلزی به هم متصل کرده‌اند و این کار برای جلوگیری ازعمیق‌تر شدن بستر آن بوده است. این رود از داخل شهر عبور می‌کند و آب مورد نیاز کانال‌ها و تونل‌ها را تأمین می‌کند. سپس گرگر در محل بند قیر به شاخه شطیط می‌پیوندد که به‌همراه رود دز به رودخانه کارون می‌ریزند.

در این نظام آبی تاریخی، «بند میزان» با نام‌های بند قیصر، شاپوری، دولت‌شاه، تراز، خاقان و محمدعلی شاه نیز شناخته می‌شود. این بند موجب دو شاخه شدن آب رودخانه کارون شده و آن را به دو شاخه شُطیط و گَرگَر تقسیم می‌کند.

«برج کلاه فرنگی» بنایی هشت ضلعی و مشرف به بند میزان است که روی پایه چهارمتری از سطح زمین قرار دارد. در حال حاضر، از ارتفاع آن هفت متر باقی‌مانده و در نمای آن سنگ‌های تراش‌خورده کار شده بوده است.

«پل بند گرگر» به‌همراه سه تونل انحرافی به نام‌های شهر، سه کوره و بلیتی در پایین‌دست بند میزان و بر فراز آسیاب‌ها قرار دارند. این پل بند که آب را در تراز مشخصی نگه می‌دارد، روی صخره ایجاد شده و تونل‌ها نیز در درون صخره کنده شده‌اند که وظیفه تأمین آب مورد نیاز برای چرخاندن چرخ آسیاب را بر عهده داشته‌اند.

«پل بند برج عیار» پایین‌تر از محوطه آبشارها و روی رود گرگر بنا شده که در گذشته درون باغ قرار داشته و آب آن پل از تونل بلیتی تأمین می‌شده است. در شرق این بند بقایای کانال‌ها و اتاقک‌هایی دیده می‌شود.

«بند ماهی بازان» یا «بند خدا آفرین»، بین رود گرگر و داریون، در منطقه‌ای نزدیک شهر باستانی دستوا است. این بند از یک رشته سنگ یک‌پارچه تشکیل شده و در وسط آن، سه دیوار وجود دارد که مجرای گذر آب است. 

«قلعه سلاسل» قدیمی‌ترین بخش سازه‌های آبی شوشتر است که قدمت آن را به زمان هخامنشیان نسبت می‎دهند است. این قلعه علاوه بر داشتن نقش دفاعی برای شهر، در کنترل آب نهر داریون استفاده داشته است. سلاسل در گذشته شامل بخش‌هایی چون شبستان، سربازخانه، برج، نقاره‌خانه، قورخانه، حصار و خندق بوده است.

«نهر داریون» از رودخانه شطیط جدا می‌شود و از آب آن برای آبیاری زمین‌های کشاورزی دشت میناب، تأمین آب آشامیدنی شهر و ایجاد دسترسی به قلعه سلاسل استفاده می‌شود. این نهر بعد از خروج از زیر بستر سنگی قلعه سلاسل و طی مسافتی به‌سمت جنوب رفته و از غرب شوشتر عبور می‌کند و سپس در شمال پل بند لشکر، به دو شاخه تقسیم می‌شود. قدمت این کانال را به عصر هخامنشیان و داریوش نسبت داده‌اند.

«شادُروان» از جمله پل‌هایی است که داستان ساخت آن در شاهنامه آمده است. فردوسی می‌گوید فردی به نام برانوش که از سربازان سپاه شکست رومیان در جنگ با شاپور ساسانی بوده، مأمور ساخت آن شده است. این پل که از آجر، سنگ و ساروج ساخته شده است.

«بند خاک»، یکی دیگر از بندهای مجموعه سازه‌های آبی شوشتراست که در خارج از حصار غربی شهر روی نهر داریون و ۵۰۰بالاتر از پل بند لشگر قرار دارد. این بند ساسانی سطح آب را چندین متر بالاتر آورده و از طریق کانال‌های متعدد به‌سمت باغ‌ها هدایت می‌کرد.

در ساخت «پل بند لشکر» مانند سایر سازه‌ها از آجر، سنگ و ساروج استفاده شده است. این پل بند نقش مهمی در ارتباط بین شوشتر و روستاهای جنوبی داشته است و از دورازه‌های مهم شوشتر به شمار می‌رود.

«پل بند شراب‌دار» روی نهر داریون قرار دارد و از سنگ و ساروج ساخته شده است. این پل بند راه ارتباطی قلعه نظامی خرم را با شمال نهر داریون برقرار می‌کرد و قدمت آن را به دوره اشکانیان نسبت می‌دهند.

در جنوب محوطه آسیاب‌ها و آبشارها، «پلکان سنگی»دست‌سازی احداث شده که بیش از ۲۰۰ پله دارد و محوطه آبشارها را به نقاط مسکونی مشرف به مجموعه متصل کرده است. در مسیر این پلکان اتاق‌هایی تعبیه شده که محل استقرار نگهبانان سازه‌های آبی است.

همچنین در انتهای ضلع غربی محوطه آبشارها، «سیکا» قرار دارد که دسترسی به فضای درون آن از طریق چند پله دست‌کند میسر است.

جایی که رودخانه‌ کارون از کوهستان وارد جلگه‌ می‌شود، بستر رود به کمترین عرض خود می‌رسد. در این مکان در دوره‌ ساسانی «بند دختر» ساخته شد. نام‌گذاری آن به‌ دلیل نزدیکی به قلعه‌ دختر بوده است.

«بند دارا» در منطقه‌ میاناب و روی رود گرگر، «پل شاه علی» روی نهر داریون در جنوب شوشتر و در غرب امام‌زاده عبدالله از دیگر سازه‌های آبی تاریخی شوشتر است.

منبع: میراث آریا