1404/4/7 ۱۰:۳۱
اول محرم به نام «روز شعر و ادبیات آیینی» نام‌گذاری شده است؛ روزی برای تکریم یکی از شاخص‌ترین جریان‌های هویتی و فرهنگی ملت ایران و تجلیل از نام‌آور بی‌بدیل آن، محتشم کاشانی. شاعری که با ترکیب‌بند عاشورایی خود، نه‌تنها مرثیه‌سرایی را در ادبیات فارسی متحول ساخت، بلکه قرن‌ها روایت مظلومیت و مقاومت را در قالبی هنری و حماسی به حافظه فرهنگی ایرانیان سپرد.
در تاریخ تمدن ایرانی، هنر هیچ‌گاه از آیین جدا نبوده است. این پیوند ژرف و ماندگار، در ادبیات فارسی به‌ویژه در قالب شعر آیینی، به شکلی بی‌نظیر تجلی یافته است. شعر آیینی در ایران، نه تنها ابزار بیان عواطف دینی، که رسانه‌ای برای انتقال مفاهیم والای انسانی، اجتماعی و تاریخی بوده است. از همین‌روست که محتشم کاشانی، شاعر سده دهم هجری، فراتر از یک شاعر سوگوار، در تراز یک راوی بزرگ حقیقت عاشورا و سخنگوی فرهنگ مقاومت قرار می‌گیرد.
محتشم کاشانی؛ شاعر امت و روایت
محتشم، در دورانی زندگی می‌کرد که ایران در حال تثبیت هویت شیعی خود بود. صفویان با رسمی کردن تشیع، زمینه‌ای تازه برای توسعه آیین‌های مذهبی و ادبیات مرتبط با آن فراهم کردند. در این بستر فرهنگی، محتشم کاشانی با خلق ترکیب‌بند مشهور خود، صدایی شد برای بی‌صدایان تاریخ؛ شعری که از «باز این چه شورش است...» آغاز می‌شود، همچون اذان فرهنگ عاشورا در هر کوی و برزن این سرزمین طنین افکند.
شعر محتشم، ترکیبی است از ادب کلاسیک، زبان مردم، معرفت عاشورایی و احساس حماسی. این ویژگی‌ها، آثار او را از سایر مرثیه‌ها متمایز ساخته است. او نه تنها اندوه می‌سراید، بلکه مخاطب را به ادراک معرفتی عاشورا فرا می‌خواند؛ به تفکر در باب حق‌طلبی، استقامت و اخلاق.
شعر آیینی؛ حافظه فرهنگی و رسانه معنوی ایران
ادبیات آیینی در ایران، از دوره‌های اولیه اسلامی تا امروز، پیوسته در حال تولید، بازتولید و توسعه بوده است. شعر عاشورایی، بخش محوری این ادبیات است که با محتوایی سرشار از شور، حزن، عرفان، اخلاق و مقاومت، جایگاهی ممتاز در فرهنگ ملی ایران دارد.
شعر آیینی نه‌فقط رسانه‌ای برای انتقال آموزه‌های دینی، بلکه سندی زنده از مناسک، هویت و تحول فرهنگی ایران در قرون متمادی است. این نوع از ادبیات، به‌ویژه از دوران صفویه به بعد، به ستون فقرات عزاداری‌های مردمی، تعزیه، روضه‌خوانی و آیین‌های مذهبی بدل شده است.
در واقع، هیچ‌یک از آیین‌های مذهبی ایرانی بدون تکیه بر زبان و بلاغت شعر آیینی شکل نگرفته یا تداوم نیافته‌اند. این نوع شعر، حافظه جمعی را به حرکت درآورده و مفاهیم دینی را با هنر ادبی پیوند زده است.
شعر محتشم در بستر آیین و هنرهای نمایشی ایران
آنچه جایگاه شعر محتشم را برجسته‌تر می‌کند، تأثیر گسترده آن بر سایر شاخه‌های هنری ایرانی است. از تعزیه تا نقالی، از مقتل‌خوانی تا مرثیه‌سرایی و حتی موسیقی مذهبی، همه و همه با کلام «محتشم» جان گرفته‌اند. ترکیب‌بند عاشورایی او، پایه بسیاری از اجراهای تعزیه بوده و بیت‌به‌بیت آن در مناسک سوگواری سنتی ایران جای گرفته است.
در آیین‌های عاشورایی چون نخل‌گردانی، چهل‌منبر، روضه‌های خانگی، دسته‌روی سنتی و قهوه‌خانه‌ای، بیت‌های محتشم به شکل مکرر قرائت می‌شود. حتی امروزه نیز، در شهرهای گوناگون ایران و دیگر کشورهای شیعه‌نشین، این اشعار جزئی جدانشدنی از آیین‌های سوگ محسوب می‌شوند.
میراث زنده در جغرافیای فرهنگی تشیع
شعر محتشم فقط متعلق به کاشان، یا حتی به ایران نیست؛ این شعر، امروز در کشورهای متعددی از جمله عراق، بحرین، لبنان، سوریه، هند، پاکستان، افغانستان، جمهوری آذربایجان، ترکیه و نیجریه، در آیین‌های عزاداری شیعیان خوانده می‌شود. این استقبال گسترده، نشانه‌ای از موفقیت ادبیات آیینی ایرانی در صادرات فرهنگی و تقویت دیپلماسی معنوی است.
رایزنی‌های فرهنگی ایران در ده‌ها کشور، ترجمه و ترویج ترکیب‌بند محتشم را در برنامه‌های محرم گنجانده‌اند و آثار او به زبان‌های انگلیسی، عربی، اردو، ترکی و حتی بوسنیایی ترجمه شده‌اند. این اتفاق، نشان می‌دهد که شعر آیینی ایران می‌تواند در سطح بین‌الملل نیز به عنوان رسانه‌ای برای گفت‌وگوی تمدنی عمل کند.
ادبیات آیینی، روایتگر هویت و قدرت نرم ایران
در دوران معاصر، ادبیات آیینی نقش مهمی در بازنمایی چهره فرهنگی و انسانی ایران در جهان داشته است. این ادبیات، در برابر تصویرسازی‌های منفی، چهره‌ای لطیف، اخلاقی، معنوی و عدالت‌محور از فرهنگ ایرانی به نمایش می‌گذارد. شعر آیینی، زبان عاطفه و عقلانیت دینی است و در دنیای امروز که رسانه‌ها روایت‌های مخدوش از ایران ارائه می‌دهند، این نوع ادبیات می‌تواند روایتی اصیل و ریشه‌دار را به جهان معرفی کند.
در همین راستا، بزرگداشت روز شعر آیینی، نه‌تنها اقدامی فرهنگی، بلکه راهبردی ملی است؛ اقدامی که جایگاه ادبیات را در مسیر دیپلماسی فرهنگی و تمدنی ایران تقویت می‌کند.
حفاظت از میراث معنوی شعر آیینی؛ رسالتی ملی
امروزه، حفاظت از میراث معنوی، به اندازه آثار ملموس فرهنگی اهمیت یافته است. شعر آیینی، به‌ویژه آثار کلاسیک چون ترکیب‌بند محتشم، بخشی از این میراث است که باید مستندسازی، ترویج و ثبت شود.
وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی، اقدامات مؤثری برای ثبت آیین‌های مرتبط با شعر آیینی چون تعزیه، نخل‌گردانی، روضه‌خوانی سنتی و محافل شعرخوانی عاشورایی در فهرست ملی میراث‌فرهنگی ناملموس انجام داده است.
محتشم؛ شاعر هویت شیعی ایران
روز شعر و ادبیات آیینی، فرصتی مغتنم برای بازنگری در نقش ادبیات در ساختن ملت، تبیین آیین و تثبیت هویت است. محتشم کاشانی، نه‌فقط شاعر سوگ، که شاعر «امت» بود؛ شاعری که با زبان شعر، روایتی جاودانه از عاشورا، حق‌طلبی، فداکاری و حماسه خلق کرد. آثار او، امروز همچنان زنده‌اند، همچنان مؤثرند و همچنان الهام‌بخش. فرهنگ ایرانی، که همواره از هنر برای زنده نگه داشتن باورها بهره برده، در شعر آیینی، گوهری یافته است که می‌تواند در تراز دیپلماسی فرهنگی، نمادی از قدرت نرم و هویت تاریخی ملت ایران باشد.
منبع: میراث آریا
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید