استعمارزدایی فرهنگی و شعر فارسی؛ محور اصلی کتاب هاجکین

1404/3/13 ۱۰:۱۷

ساموئل هاجکین در کتاب «شعر پارسی‌مآب و شاعرانگی بین‌المللی‌گرایی شرقی» با نگاهی تحلیلی، پیوستگی شعر فارسی و پروژه‌های مبارزه با استعمار فرهنگی را بررسی می‌کند و نشان می‌دهد چگونه شعر فارسی به ابزار مقاومت فرهنگی بدل شد. این پژوهش نمونه‌ای از تحلیل ادبیات تطبیقی در حوزه شرق است.

الهه شمس: “شعر پارسی‌مآب و شاعرانگی بین‌المللی‌گرایی شرقی” (Persianate Verse and the Poetics of Eastern Internationalism) اثر ساموئل هاجکین، دانشیار ادبیات تطبیقی دانشگاه ییل، که در دسامبر ۲۰۲۳ از سوی انتشارات دانشگاه کمبریج منتشر شده است، با رویکردی تحلیلی به نقش شعر کلاسیک فارسی در شکل‌دهی به پروژه‌های ادبی و سیاسی قرن بیستم می‌پردازد. هاجکین نشان می‌دهد که چگونه متون حافظ، خیام و دیگر چهره‌های ادب فارسی، به زیربنای گفتمان اجتماعی و سیاسی کشورهای منطقه تبدیل شدند. او روند تبدیل شعر پارسی به سرمایه‌ای فرهنگی و ابزاری مشترک برای همبستگی ایدئولوژیک را با تکیه بر اسناد و مدارک آرشیوی از چندین زبان بررسی می‌کند.

در فصل‌های نخست، هاجکین تاریخچه گسترش زبان و شعر فارسی را در قلمروهای گوناگون بررسی می‌کند و نشان می‌دهد که این زبان تا قرن بیستم همچنان به عنوان بستر اصلی انتقال فرهنگ و هویت نقش داشت. کتاب تأکید دارد که آغاز جنگ سرد فرصتی برای بازتعریف پیوندهای فرهنگی شد: شعر فارسی زمینه‌ای برای استعمارزدایی فرهنگی و مشروعیت‌بخشی به هویت جمعی تازه فراهم آورد.

ساختار کتاب و تحلیل محتوای بخش‌ها

کتاب به چهار بخش عمده تقسیم شده است:

الف. زمینه تاریخی و ادبی: هاجکین در این بخش، ریشه‌ها و جایگاه زبان و شعر فارسی را در نظم سیاسی و فرهنگی منطقه واکاوی می‌کند. او شرح می‌دهد که چگونه ادب فارسی در دستگاه‌های حکومتی و سنت‌های آموزشی منطقه جایگاهی محوری داشت.

ب. تحولات بین‌الملل‌گرایی و شعر: در بخش دوم، نقش ادبیات فارسی در همگرایی کشورهای بلوک شرقی و نیز فرآیند ترجمه و اقتباس متون فارسی تحلیل می‌شود. نویسنده غزل، رباعی و اشعار منتخب حافظ و خیام را به عنوان نمونه‌هایی از ادبیات الهام‌بخش همبستگی و مقاومت ایدئولوژیک بررسی کرده است.

ج. ادب و ادبیت؛ تحول معنایی: بخش سوم به بررسی انتقال مفهوم “ادب” به “ادبیت” یا همان ادبیات به سبک غربی می‌پردازد. نویسنده نشان می‌دهد که ادبیات پارسی در کارکردهای دیپلماتیک، فرهنگی و سیاست‌گذاری همچنان پویایی و هویت مستقل خود را حفظ کرد و در برابر ساده‌سازی‌های غربی ایستاد.

د. نقش زنان و ترجمه در پروژه شرقی: در بخشی جداگانه، اثرگذاری زنان شاعر و مترجم و نقش ترجمه به عنوان ابزاری برای بسط اندیشه‌های شرقی بررسی می‌شود. هاجکین با تمرکز بر شخصیت‌هایی چون ژاله اصفهانی، مشارکت زنان در فرآیند بازآفرینی ادبی و گسترش شعر پارسی‌مآب را برجسته می‌کند.

نویسنده: پیشینه و کارنامه علمی

ساموئل هاجکین، دانشیار ادبیات تطبیقی دانشگاه ییل، از مهم‌ترین پژوهشگران نسل جدید مطالعات اوراسیایی است. حوزه تخصصی او شکل‌گیری سنت‌های ادبیات فارسی، ترکی و دیگر زبان‌های شرقی، ترجمه و تطور سبک‌های شعری از قرون میانه تا امروز را دربر می‌گیرد. فعالیت او تنها به نقد ادبی محدود نشده و زمینه‌هایی مانند اپرا در شرق شوروی، روند تاریخی تطور غزل و رابطه شعر تغزلی پارسی با سایر ژانرها را نیز پوشش داده است. پروژه‌های در حال توسعه‌اش به هنر شعر جاده ابریشم، ساختار شعر بهاری در قرون وسطی، سبک بدیلی آسیای مرکزی و مطالعات تطبیقی شعر و سیاست می‌پردازند. کتاب اخیر او، با رویکردی میان‌رشته‌ای و بهره‌گیری از آرشیوهای چندزبانه، تلاشی است برای ارائه تصویری دقیق و غیرغرب‌محور از نقش ادبیات فارسی در سیاست و فرهنگ معاصر اوراسیا.

نقدها، بازخوردها و جایگاه کتاب در پژوهش معاصر

کتاب هاجکین با استقبال مثبت منتقدان روبرو شده است. دیوید مور و دیگر صاحب‌نظران حوزه مطالعات شرق و ادبیات تطبیقی، این اثر را نمونه‌ای جامع از پژوهش آکادمیک چندلایه می‌دانند که فراتر از مرزهای ایران‌شناسی یا سنت‌های تک‌زبانه حرکت کرده است. قدرت این اثر در تحلیل تجربی و مستند متون، پرهیز از نگاه‌های کلیشه‌ای و تأکید بر پویایی‌های متقابل فرهنگی است.

در همین راستا، کتاب با پرداختن به مسئله ترجمه، بازتولید مفاهیم ادب و ادبیت، و بررسی چالش‌های هویتی و جنسیتی، توانسته است جایگاهی ویژه در ادبیات تطبیقی و مطالعات فرهنگی پیدا کند. قلمرو جغرافیایی گسترده اثر و بهره‌گیری از نمونه‌های عینی و آرشیوی از نقاط قوت آن محسوب می‌شود. نتیجه پژوهش هاجکین ارائه الگویی عملی برای تحلیل ادبیات جهانی از منظر غیرغربی است؛ الگویی که می‌تواند مسیر پژوهش‌های آینده را در حوزه ادبیات تطبیقی و علوم انسانی شکل دهد.

منابع: آمازون و سایت انتشارات دانشگاه کمبریج

منبع: ایبنا