ارتباط مردم شناسانه در ایران با نجوم ریشه در فرهنگ دارد

1404/2/16 ۱۳:۱۲

انسان‌شناس و عضو هیئت علمی دانشگاه تهران بخشی از ارتباط مردم شناسانه در ایران با نجوم را ریشه در فرهنگ دانست و گفت: ربط دادن اجرام آسمانی به مقدرات انسان، البته فاقد پایه تجربی است و رابطه علّی مشخصی بین آنها وجود ندارد.

مهرداد عربستانی به مناسبت روز نجوم در خصوص ارتباط بین نجوم و زندگی انسان از بعد مردم‌شناسانه گفت: باورهای مربوط به نجوم به ویژه در بین النهرین باستان وجود داشته است، که در آن زمان بخشی از امپراطوری ایران بوده است. در نتیجه، می‌توان انتظار داشت که این باورها و به فرهنگ کلی ایران نیز وارد شده و ادامه داشته باشند.

انسان‌شناس و عضو هیئت علمی دانشگاه تهران با بیان این که در جوامع مختلف می‌توان نشانه‌هایی از اعتقاد به ارتباطات بین نجوم و موقعیت اجرام سماوی با مقدرات مردم را مشاهده کرد، افزود: این باور وجود داشته است که قرار گرفتن اجرام سماوی در موقعیتی ویژه نسبت به یکدیگر می‌تواند باعث تاثیرات مطلوب یا نامطلوب بر انسان‌ها و اتفاقاتی که برای او می‌افتد داشته باشد. مثلاً موقعیت «قمر در عقرب» که اعتقاد بر این است که موقعیت بدیمنی است و بقیه مواقع نجومی، که باعث شده حتی سالانه تقویم های نجومی تنظیم شوند، که سعد و نحس بودن اوقات مختلف برای امور متفاوت (مثلاً ازدواج، معامله و حتی گرفتن ناخن) را مشخص می کنند. البته باید توجه داشت که موقعیت اجرام آسمانی آن طور که برای ما ظاهر می شود ناشی از زاویه مناظر و مرایا یا پرسپکتیو است و در واقع اجرامی که برای ما کنار هم به نظر می آیند ممکن است در واقع بسیار دور از همدیگر باشند.

این استاد دانشگاه ادامه داد: ربط دادن اجرام آسمانی به مقدرات انسان، البته فاقد پایه تجربی است و رابطه علّی مشخصی بین آنها وجود ندارد. برقراری چنین ارتباطاتی مرتبط با نوعی نگاه کل نگر (به بیان جوزف هنریک) و غیرتحلیلی است، یا نوعی شیوه تفکر که لوسین لوی- برول آن را اشتراک عرفانی یا رازآلود می‌نامد. بر اساس این شیوه تفکر، انسان خودش را به طور تفکیک ناپذیری بخشی از یک مجموعه بزرگتر می‌بیند و خود را از آن مجموعه به عنوان یک موجود منفرد جدا نمی‌کند. بنابراین رابطه‌ای اشتراک‌آمیز و متقابل در این مجموعه وجود دارد، رابطه ای عرفانی و رازآمیز، که با روابط علّی و تحلیل تطبیق ندارد و نوعی نگاه جادویی یا اسطوره‌ای است.

عربستانی در مورد برخی از باورها در خصوص نحس یا سعد بودن موقعیت اجرام آسمانی تصریح کرد: این موارد بیشتر به زمینه‌های فرهنگی- اجتماعی و دغدغه‌هایی برمی‌گردد که انسان‌ها با آن درگیر بوده اند. به‌طور کلی، انسان‌ها در تلاش هستند تا دنیا و اتفاقات آن را برای خود معنا کنند تا از سردرگمی و عدم تعیّن بگریزند. به همین طریق مایلند بتوانند آینده را پیش‌بینی کنند و زندگی خود را حتی المقدور در کنترل خودشان بگیرند.

این استاد دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران خاطرنشان کرد: تلاش برای تبیین امور با موقعیت نجوم و پیش بینی اثر آنها بر زندگی، اگرچه بعید است که توضیحی تجربی و علمی داشته باشد، واجد یک کارکرد روان شناختی برای دادن احساس اطمینان و تحت کنترل بودن امور، در دنیایی است که بسیاری از امور خارج از کنترل انسان‌ها هستند. به ویژه در دوران باستان که زندگی انسان‌ها خیلی بیش از امروز غیر قابل پیش بینی بوده است، می‌توانسته زمینه مساعدی برای این گونه باورهای رازآمیز، و غیرتجربی بوده باشد. برای مثال، رفتارهایی مانند زدن به چوب برای دفع چشم زخم و پیشگیری از وقایع نامطوب، از زمره اعتقاداتی است که هم خانواده با اعتقاد به نجوم و اثر آنها بر زندگی انسان است.

او همچنین با اشاره به اینکه این گونه اعتقادات که غالباً ذیل «خرافات» ممکن است دسته‌بندی شوند، هنوز هم در دوران معاصر، به ویژه وقتی انسان ها احساس می کنند که کنترل زندگی‌شان را از دست داده‌اند، یا در زمینه‌هایی که اصولاً انسان کنترلی بر آنها ندارد، ادامه حیات می دهند. معمولاً باورمندان به این امور گرایش دارند که برای اثبات واقعیت باورهایشان، مواردی را نقل کنند که شاهدی بر تایید باورهایشان بوده است، یعنی نوعی سوگیری شناختی برای تایید باورها در اینجا وجود دارد. در حالیکه شواهد ناقض و منفی معمولاً نادیده گرفته می‌شوند. این یک فرآیند روان شناختی شناخته شده برای توجیه باورهایی است که شواهد روشن تجربی آنها را حمایت نمی‌کند.

این انسان‌شناس اظهار کرد: البته اگر تحقیقات تجربی غیرسوگیرانه و علمی صورت بگیرد، ممکن است نتایج متفاوتی به‌دست آید. اما همچنان در بسیاری از موارد، باورهای کل‌نگر و رازآلود به عنوان تبیین‌های غیرعلمی به عللی که گفته شد ادامه دارند.

او تداوم این باورها در جوامع بشری را ناشی وجود حوزه هایی از تجربه وجودی انسان ها دانست که همچنان، علی رغم پیشرفت های علمی، خارج از کنترل انسان هستند و انسان ها را در حالتی از تعلیق و عدم تعیّن قرار می‌دهد. همین طور این باورها در میان گروه‌هایی بیشتر طرفدار دارد که به هر علتی، دسترسی با بهره مندی کمتری از شیوه ها و دستاوردهای علمی و تجربی دارند.

عربستانی در پایان خاطرنشان کرد: در نهایت باید توجه کرد، که اگر در مواردی حداقل این باورها بتواند با القای احساسی از کنترل از اضطراب انسان‌ها در سطح روانی بکاهد، در مواردی که مثلاً وضعیتی نحس قلمداد می‌شود یا فال بدی زده می‌شود، ممکن است بر اضطراب و کارکرد فرد تاثیر مطلوب داشته باشد.

منبع: میراث آریا