1393/11/12 ۱۱:۴۷
اولین جلسه از سلسله‌جلسات نقد‌و‌بررسی کتاب‌های انتشارات علمی‌و‌فرهنگی در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران برگزار شد؛ نقد کتاب «اخلاق پروتستانی و روح سرمایه‌داری» اثر ماکس وبر که دو دهه پیش عبدالکریم رشیدیان آن را ترجمه کرده بود. «اخلاق پروتستانی و روح سرمایه‌داری» بی‌شک مهم‌ترین اثر وبر در حوزه جامعه‌شناسی و اقتصاد سیاسی است و به‌رغم انتقاداتی که به آن وارد شده همچنان یکی از بزرگ‌ترین کتاب‌ها در اندیشه اجتماعی عصر ماست. ادعای کلی وبر در کتاب «اخلاق پروتستانی و روح سرمایه‌داری» این است که نظام اقتصادی سرمایه‌داری عقلانی که در غرب ظهور کرد و بر بخش اعظم جهان چیرگی داشت تا اندازه‌ای ریشه در تحولات مذهبی اصلاح مسیحیت، یعنی آیین پروتستان، دارد.
پروتستانیسم منهای سرمایه‌داری؟
اولین جلسه از سلسله‌جلسات نقد‌و‌بررسی کتاب‌های انتشارات علمی‌و‌فرهنگی در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران برگزار شد؛ نقد کتاب «اخلاق پروتستانی و روح سرمایه‌داری» اثر ماکس وبر که دو دهه پیش عبدالکریم رشیدیان آن را ترجمه کرده بود. «اخلاق پروتستانی و روح سرمایه‌داری» بی‌شک مهم‌ترین اثر وبر در حوزه جامعه‌شناسی و اقتصاد سیاسی است و به‌رغم انتقاداتی که به آن وارد شده همچنان یکی از بزرگ‌ترین کتاب‌ها در اندیشه اجتماعی عصر ماست. ادعای کلی وبر در کتاب «اخلاق پروتستانی و روح سرمایه‌داری» این است که نظام اقتصادی سرمایه‌داری عقلانی که در غرب ظهور کرد و بر بخش اعظم جهان چیرگی داشت تا اندازه‌ای ریشه در تحولات مذهبی اصلاح مسیحیت، یعنی آیین پروتستان، دارد. ادعای جسورانه وبر تاکید بر تاثیر عاملی مذهبی در تحولات تاریخی، در واقع نوعی مقابله با مفهوم ماتریالیستی مارکس بود. در جلسه بررسی این کتاب، ابتدا رضا صمیم در جایگاه منتقد و سپس رشیدیان به‌عنوان مترجم سخنرانی کردند.
صمیم با اشاره به اهمیت این کتاب بحث خود را آغاز کرد: «اخلاق پروتستانی برای ما مهم است؛ البته در غرب هم مهم بوده و هست چراکه یکی از پرفروش‌ترین کتاب‌هاست. این کتاب تاکنون در ۱۸ویرایش ترجمه شده که متاسفانه ترجمه اول تالکوت پارسونز برای ما مهم بوده است. به فارسی سه ترجمه از این کتاب در دست داریم. یکی در سال۷۱ توسط عبدالمعبود‌انصاری (انتشارات سمت) که از متن تالکوت پارسونز استفاده کرده و ضعف عمده آن حذف یادداشت‌های وبر بی‌هیچ دلیلی بوده است. تلاش دوم ترجمه عبدالکریم رشیدیان است که در سال۷۳ انتشارات علمی‌و‌فرهنگی آن را به چاپ رسانده و امروز به چاپ‌ششم رسیده که ترجمه سلیس و دقیقی است. دقیق به این دلیل که هم کتاب دیده شده و هم یادداشت‌های آن ترجمه شده و مترجم مدعی است آن‌را باتوجه به سه‌متن ترجمه کرده است که ظاهرا متن تالکوت پارسونز محور بوده و با فرانسوی و آلمانی تطبیق داده شده است. ترجمه دیگر از مرحوم ثاقب‌فر است از متن فرانسوی».
صمیم سپس به نقاط‌ضعف ترجمه رشیدیان پرداخت و گفت: «نداشتن مقدمه مبسوط مترجم یکی از ضعف‌هاست. در یک اثر کلاسیک، یک مقدمه مبسوط لازم است. برخی معتقدند که پارسونز بسیار سلیس و روان ترجمه کرده است و برخی هم معتقدند که این روان‌بودن به اصل متن ضربه می‌زند و عمق نظری نویسنده را بیان نمی‌کند. نکته دیگر در مورد این کتاب، نداشتن واژه‌نامه است که البته این موضوع به ناشر مربوط می‌شود و ضعفی بر کار رشیدیان نیست. ما در ایران می‌کوشیم، باتوجه به شناخت معنوی خودمان، واژه بسازیم که در این کتاب هم چندین‌جا با این مساله مواجه بودیم و دکتر رشیدیان به جعل واژه پرداخته است؛ مثلا واژه «قفس آهنین» که ترجمه درستی از واژه آلمانی وبر نیست. وبر در واقع از محفظه‌ای به سختی فولاد صحبت می‌کند».
رشیدیان در پاسخ ایراد اول یعنی ننوشتن مقدمه مترجم گفت: «من اصولا اهل نوشتن ترجمه نیستم. کتاب معظم «هستی و زمان» هایدگر نیز دو صفحه مقدمه دارد. از کتاب‌های ترجمه‌شده من، تنها کتابی که مقدمه مفصل دارد «هوسرل» است. «اخلاق پروتستان و روح سرمایه‌داری» مقدمه آنتونی گیدنز را به‌همراه دارد که از بهترین مقدمه‌های نوشته‌شده بر این کتاب است. مطلب را خوب جمع‌بندی کرده و نسبتا ساده است. انگیزه من از ترجمه این کتاب روشن می‌کند که چرا بر آن مقدمه ننوشته‌ام. در همین جلسه، اشاره شد که دیگر ترجمه‌ها قابل استفاده نیستند. در زمان ترجمه نیز شگفتی من از این بود که چرا پس از این همه سال این کتاب تاکنون توسط عالمان علوم‌اجتماعی و جامعه‌شناسان ترجمه نشده است تا سال١٣٧٣ که اولین چاپ و ویرایش آن به طبع رسید.» او قصد خود را از ترجمه این کتاب تعریف پروژه «پروتستانیسم» در ایران ندانست: «دوستانی که در مورد پروتستانیسم با این شور‌و‌شوق سخن می‌گویند آیا یادشان رفته است به ارتباط وثیق پروتستانیسم با سرمایه‌داری اشاره کنند؟ آیا سرمایه‌داری قابل دفاع است؟ آیا می‌توانیم پروتستانیسمی داشته باشیم که به شیوه تولید مرتبط نباشد. باید دانست این اندیشه متعلق به دوره خاصی از تکامل سرمایه‌داری اروپا بود. حالا اگر می‌خواهند آن را وارد ایران کنند باید به تاریخ آن توجه داشته باشند.» او در ادامه به بحث دیگری درباره ساده‌خوان بودن ترجمه اشاره کرد: «تقسیم‌بندی ترجمه به پیچیده و سلیس اشتباه است. ترجمه فقط باید ترجمه باشد. ترجمه نوعی این‌همان‌گویی است. ترجمه روان و دشوار معنا ندارد. ترجمه باید وفادارانه باشد. اگر متن سخت باشد، سخت ترجمه می‌شود و اگر متن آسان باشد، متن ترجمه هم روان و ساده است. گاهی، به‌عنوان ایراد می‌گویند این متن بوی ترجمه می‌دهد. اتفاقا ترجمه خوب باید بوی ترجمه بدهد. نمی‌توان هایکوی ژاپنی را با زبان وبر ترجمه کرد. هر متنی زبان خود را دارد. اخلاق پروتستانی، - هم در زبان آلمانی، هم انگلیسی و هم فرانسه- متن سنگینی است ولی کتاب دشواری نیست. پیشنهاد ترجمه این کتاب توسط خانم منوچهری -که فارغ‌التحصیل فلسفه از دانشگاه بوستون بودند - به من داده شد. ترجمه را دونفره انجام دادیم. در اینجا، باید از زحمات خانم منوچهری تشکر ویژه کنم. در ترجمه، به اندازه متن انگلیسی از متن فرانسه نیز استفاده کردیم. چند ماه هم روی ویرایش فارسی آن کار کردیم. از حیث محتوا و ویرایش فارسی، کار زیادی روی کتاب صورت گرفت. به‌نظر من، ویرایش فارسی تغییری در متن اصلی ایجاد نکرده و روانی از دقت متن نکاسته است.» رشیدیان همچنین در پاسخ به ایراد وارده در مورد نداشتن واژه‌نامه گفت: «تهیه واژه‌نامه برعهده ناشر است. کتاب بدون واژه‌نامه مثل اسب بدون دم است. پیشنهادهایی هم که برای معادل‌های فارسی مثل «قفس آهنین» گفته شد چندان درست نیست. استعاره‌ها و کلمات معجزه نمی‌کنند. کلمات و مفاهیم را باید توضیح داد. گفته شد جعل واژه اغتشاش معرفتی ایجاد می‌کند. من در این کتاب واژه‌سازی نکردم، حال آنکه در هستی و زمان درصدد واژه‌سازی برآمدم». پاسخ دیگر او به انتقادی بود که ترجمه‌های منتشر‌شده از وبر را در مجله ارغنون نمونه ایده‌آلی از ترجمه وبر در زبان فارسی می‌دانست: «ترجمه مقاله با ترجمه یک کتاب خیلی فرق می‌کند. مقاله ١٠صفحه‌ای این امکان را به مترجم می‌دهد تا هر واژه‌ای دوست دارد انتخاب کند. اما در کتاب ٣٠٠صفحه‌ای باید معادلی انتخاب شود که بتوان آن را در کل متن رعایت کرد».
بخش پایانی صحبت‌های رشیدیان در مورد پروژه پروتستانیسم بود و اهمیت کتاب وبر: «از یک کتاب منفرد نمی‌توان پروژه ساخت. این اشتباه است. بسیاری بر این گمانند که با ترجمه یک‌کتاب مهم مثل سرمایه مارکس یا اخلاق پروتستانی تغییری عمده در سطح جامعه ایجاد می‌شود؛ ولی چنین نیست. نمی‌توان با ترجمه یک‌کتاب پروژه سیاسی و اجتماعی و پراتیک و خط‌مشی ایجاد کرد. اخلاق پروتستانی در عین اینکه کتاب مهمی است اما کتاب‌های بزرگ متعلق به همگان است نه یک قشر خاص. اخلاق پروتستانی تعیین‌تکلیف نمی‌کند. هرگز، نمی‌توان فهمید که سرمایه‌داری پروتستانیسم را به وجود آورد یا برعکس. به‌زعم گیدنز، وبر معتقد به قوانین تاریخی مارکسی نیست و پروتستانیسم را نتیجه عوامل مختلفی می‌داند. پس چگونه می‌توان از دل آن یک پروژه بیرون کشید؟ به زبان آلتوسر، ما با یک «تبیین چند‌علیتی» مواجهیم. آیا باید مونیسم را کنار گذاشت یا اینکه با یک عامل موضوع را تبیین کنیم؟»
او نهایتا در پاسخ به سوالی درباره ارتباط پروتستانیسم با شرایط بازار چنین گفت: «اگر بازار پروتستانی داشتیم که خوب بود. آن را هم نداریم. وبر در کتاب خود وجوه مثبت اخلاق پروتستانی را نیز ذکر می‌کند. در همان زمان، چندنوع سرمایه‌داری داشتیم. سرمایه‌داری پروتستانی، سرمایه‌داری کاتولیک که با تنبلی و سکون پیوند داشت و سرمایه‌داری یهودی که با زد‌و‌بند نیروهای سیاسی گره خورده بود. او بهترین سرمایه‌داری را پروتستانیسم می‌داند. اگر بازار ایران پروتستانی بود، به این معنی بود که عقلانیت دارد، پاک است و کار را برای رستگاری انجام می‌دهد. آیا بازار ما واقعا این‌گونه است؟» دانیل بل در کتاب خود سرمایه‌داری پروتستان را با سرمایه‌داری در سال١٩٧٦ مقایسه می‌کند. او به اشتباه می‌گوید امروز ارزش‌های غرب از سرمایه‌داری عدول کرده حال آنکه سرمایه‌داری خود را عوض کرده است. سرمایه‌داری اولیه باید زمین را صاف می‌کرد، آنها به‌نوعی قهرمان اروپا بودند. در نیمه‌دوم قرن‌بیستم که جامعه رفاه شکل می‌گیرد، ضوابط آن به‌وجود می‌آید. امروز، دیگر عمر الگوی قناعت که سرمایه‌داری پروتستان آن را اشاعه می‌داد به پایان رسیده و مصرف به والاترین ارزش سرمایه‌داری بدل شده است. در سرمایه‌داری اولیه، اخلاقیات معطوف به انباشت بود ولی امروز سرمایه‌داری مرحله پروتستانیسم را پشت‌سر گذاشته و وارد اخلاقیات دیگری شده است.
روزنامه شرق
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید