معمار ستون‌های موسیقی معاصر ایران

1403/10/15 ۱۰:۵۴

با وجود گذشت 67 سال از درگذشت صبا، نام و كارنامه این موسیقیدان، آهنگساز، نوازنده و آموزگار موسیقی همچنان در مباحث هنری موضوعیت ویژه دارد.

به مناسبت سالروز درگذشت ابوالحسن صبا

ابوالحسن صبا یكی از بزرگ‌ترین موسیقیدانان معاصر ایران به شمار می‌رود. موسیقیدانی كه به واسطه هنر و مرتبه‌اش شاگردانی را تربیت كرد كه هر كدام قله‌ای از موسیقی شدند. در اینجا خاصه به نقش او در موضوع ویولن ایرانی تمركز داریم. محمود خوشنام در سال 1386 در بخشی از مطلبی به موضوع ویولن ایرانی و تاثیر صبا بر شناخته شدن این ساز پرداخته و نوشته است: «ویولن صبا دیگر نه بیگانه مغرب زمین است و نه همزاد كمانچه شرقی. ویولن او شناسنامه ایرانی گرفته و به تابعیت فرهنگ موسیقی ملی ایران درآمده است. صبا با دقت در حفظ ظرایف و ریزه‌كاری‌های موسیقی سنتی، زبان هنر سنت‌گرایان مخالف حضور ویولن را می‌بست و بر این نظر منطقی صحه می‌گذاشت كه ساز، وسیله است نه هدف. شیوه به كار‌گیری وسیله است كه اهمیت پیدا می‌كند.» به این مناسبت منصور آزادفكر، بابك شهركی و بابك بختیاری درباره ویژگی‌های شیوه آموزشی و جایگاه هنری ابوالحسن صبا نوشته‌اند؛ آزادفكر از محضر اسدالله ملك، بختیاری از محضر پرویز یاحقی و همچنین شهركی نزد همایون خرم بهره برده‌اند. در این گزارش شاگردان اساتید ملك، خرم و یاحقی از استادِ استادان خود صحبت كرده‌اند، ویژگی‌های هنری او را برشمرده‌اند و همچنین به نقل خاطرات كوتاهی از صحبت‌های اساتیدشان درباره صبا پرداخته‌اند كه در ادامه خواهید خواند.

********

پیوند هنر و زندگی، میراث جاودان صبا / منصور آزادفكر

ابوالحسن صبا، یكی از درخشان‌ترین ستارگان موسیقی ایران، با زندگی كوتاه، اما پربار خود ردپایی جاودانه در هنر این سرزمین برجای گذاشت. او در سال ۱۲۸۱ خورشیدی در تهران دیده به جهان گشود و از همان كودكی شور و عشقی بی‌پایان به موسیقی داشت. پدرش، ابوالقاسم كمال‌السلطنه، پزشكی اهل هنر بود كه نخستین جرقه‌های عشق به موسیقی را در دل صبا روشن كرد. این علاقه، به مرور به هدفی مقدس تبدیل شد و او را به آموختن نزد بزرگانی چون میرزا عبدالله، درویش خان و علینقی وزیری كشاند.

صبا در نوازندگی ویولن، انقلابی به پا كرد. او این ساز غربی را با روح و جان موسیقی ایرانی درآمیخت و صدایی خلق كرد كه گویی زبان دل مردم ایران است. سبك نوازندگی او سرشار از ظرافت، عمق و احساسی بود كه شنونده را به دنیایی دیگر می‌برد. هر نت از ساز او حكایتی از رنج‌ها، شادی‌ها و خاطرات این سرزمین داشت. صبا توانست ویولن را از یك ساز بیگانه به بخشی جدانشدنی از موسیقی سنتی ایرانی بدل كرده و آن را با روحیه‌ای اصیل و ملی به جهانیان معرفی كند.

ابوالحسن صبا تنها یك نوازنده نبود؛ او معلم، آهنگساز، پژوهشگر و عاشق واقعی موسیقی ایران بود. او میراث كهن موسیقی ایرانی را با تمام شور و توان خود حفظ كرد و در قالب كتاب‌های ردیف و قطعاتی جاودان آن را به نسل‌های آینده سپرد. آثاری چون «زرد ملیجه»، «زنگ شتر، سامانی، به زندان» و «صدها اثر جاودان» نه تنها گوش‌نواز، بلكه حامل روح تاریخ و فرهنگ ایران هستند. صبا با ضبط و گردآوری نغمه‌های محلی، تنوع فرهنگی و غنای موسیقی ایرانی را به نمایش گذاشت و از زوال این گنجینه‌های بی‌بدیل جلوگیری كرد.

صبا شخصیتی عمیقا انسانی و متواضع داشت. او هنرمندی بود كه شهرت و افتخارات هیچ‌گاه او را از مسیر عشق به مردم و هنر منحرف نكرد. ساده‌زیستی، اخلاق والا و تعهد بی‌مانندش به موسیقی، او را نه تنها در میان هنرمندان، بلكه در دل مردم نیز به شخصیتی محبوب تبدیل كرده بود. او موسیقی را نه صرفا هنر، بلكه راهی برای بیان حقیقت، زیبایی و عمق احساسات انسان می‌دانست. شاگردان صبا، همچون اسدالله ملك، علی تجویدی، پرویز یاحقی، همایون خرم، حبیب‌الله بدیعی و رحمت‌الله بدیعی، هر یك به ‌نوعی بازتابی از سبك و تفكر استاد خود بودند. این شاگردان، میراث صبا را نه تنها در نوازندگی، بلكه در اندیشه و نگاه عمیق به موسیقی ادامه دادند و موسیقی ایرانی را به اوج‌های جدیدی رساندند. ابوالحسن صبا در سال ۱۳۳۶ خورشیدی، در اوج فعالیت هنری خود، چشم از جهان فروبست. اما هرگز از قلب موسیقی ایران نرفت. نام او امروز نه تنها یادآور نوازندگی بی‌مانند، بلكه نماد تعهد، عشق و خدمت به هنر است. آثار و تعالیم او همچنان در گوشه‌گوشه ایران شنیده می‌شوند و مانند چراغی روشن، راه نسل‌های آینده را روشن می‌كنند.

ابوالحسن صبا، فراتر از یك موسیقیدان، اسطوره‌ای بود كه هنر را به زندگی و زندگی را به هنر پیوند زد. او ثابت كرد كه موسیقی، زبانی فراتر از مرزها، زمان‌ها و اختلاف‌هاست؛ زبانی كه از دل برمی‌آید و بر دل می‌نشیند.

صبا، استاد استادان  / بابك شهركی

در روزگاری كه موسیقی ایرانی در بستری مناسب در حال رشد و تحول بود، كیمیاگری به نام ابوالحسن صبا در تهران شناخته شد كه جامع‌الشرایط مرجعیت موسیقی از هر حیث بود‌. وی كه از كودكی از محضر اساتیدی چون میرزاعبدالله، درویش خان و حسین خان اسماعیل‌زاده بهره‌مند بود، در جوانی نیز ساز ویولن را نزد حسین هنگ‌آفرین فرا گرفت و در مدرسه عالی موسیقی تحت نظر كلنل وزیری با نوازندگی پیانو و تئوری موسیقی غربی و سلفژ آشنا شد. وجه تمایز وی نسبت به سایر موسیقیدانان زمان خودش، همین آموزش چندوجهی و بی‌تعصب وی بود كه در نهایت صبا را به صبا تبدیل كرد. این موسیقیدان، آهنگساز و نوازنده بزرگ، دارای تالیفات بسیاری از جمله ردیف‌های مختلف در كوك‌های مختلف برای ساز ویولن و سنتور است. گفتنی‌ها در مورد این استاد فرزانه بسیار است، ولی پرورش شاگرد به نظر من نقطه‌ طلایی كارنامه‌ هنری صباست؛ زیرا توانسته بود شاگردان ممتازی در گرایش و سبك‌های متفاوت تربیت كند كه هر یك ستون‌های موسیقی فعلی ایران هستند. نام‌های بزرگی همچون حسین تهرانی، غلامحسین بنان، لطف‌الله مفخم‌پایان، حسین دهلوی، همایون خرم، حسن كسایی، علی تجویدی، فرامرز پایور، حبیب‌الله بدیعی، رحمت‌الله بدیعی، فرهاد فخرالدینی، ابراهیم قنبری‌مهر و غیره. هوش سرشار صبا، حتی در اینكه كدام‌ یك از این شاگردانش، در كدام مسیر موفق‌تر هستند، زبانزد بود. به عنوان مثال فرامرز پایور و ابراهیم قنبری‌مهر در ابتدا شاگرد ویولن صبا بودند و در نهایت به توصیه ایشان به مسیری پیوستند كه می‌بایست. این روایت در مورد بزرگی صبا بس كه همزمان با داشتن این رزومه هنری و پرورش این شاگردان مبرز، همچنان از آموختن غافل نبود و در سال‌های آخر همچنان در حال یادگیری ویولن كلاسیك بود و ثمره‌اش این است كه همچنان بالاترین سطح تكنیك در ویولن ایرانی را در كتب استاد صبا می‌یابیم. استاد عزیزم استاد همایون خرم می‌گفت مكتب صبا كلاس درس نبود، مكتب عاشقی بود. استاد همزمان با شاگردانش جمله به جمله می‌نواخت ابتدا انگشت‌گذاری، آرشه‌كشی بعد درس تكیه‌ها و چند پیش درآمد ساده، آنگاه ردیف اول شروع می‌شد. شیوه اعجاب‌انگیز ردیف‌های صبا بیش از هفتاد سال پس از مرگ او هنوز تدریس می‌شوند و هنوز از اهمیت خاصی برخوردار هستند.

«درخت تو‌ گر بار دانش بگیرد/ به زیر آوری چرخ نیلوفری را» این ره، پررهرو باد.

ایجاد سبكی نوین برای ویولن  / بابك بختیاری

اولین‌بار و هر زمانی كه در اواخر دهه شصت و اوایل دهه هفتاد به منزل صبا در خیابان ظهیرالاسلام می‌رفتم روی پله‌های حیاط و در سالن منزل می‌نشستم و در عالم نوجوانی شاید ساعتی به فكر فرو می‌رفتم كه صبا در فضای این حیاط و این در و دیوارها نفس كشیده؛ چه روزهایی كه ساز زده، نوشته و تدریس كرده. روی سنگفرش‌های حیاط خیره نگاه می‌كردم كه چه كسانی در عالم موسیقی از این خانه متولد شده‌اند و قدم روی این پله‌ها و سنگفرش‌ها گذاشته‌اند. از مهدی خالدی، دكتر لطف‌الله مفخم‌پایان، همایون خرم، پرویز یاحقی، حبیب‌الله بدیعی، علی تجویدی، ابراهیم قنبری‌مهر و الی آخر... امروز وقتی قلم به دست گرفتم یاد استاد عزیزتر از جانم، سرشت زندگی من استاد پرویز یاحقی افتادم كه می‌گفت وقتی دوازده ساله بوده اواسط دهه بیست روزی سر خیابان سنگلج منزل حسین صبا نوازنده سنتور همه جمع بودند و پرویز یاحقی هم همراه دایی‌اش رفته بود و صبا كه بیماری تنگی عروق قلبی داشت، داروی روزانه خود را در خانه‌اش جا گذاشته بود و پرویز را صدا كرد تا دارویش را بیاورد...

همیشه از پرویز یاحقی به بهانه‌ای می‌خواستم از شیوه تدریس صبا و خاطراتش برایم بگوید، می‌گفت: «اولین جلسه‌ای كه خدمتش رسیدم اول درس تكیه‌ها و بعد نحوه صحیح آرشه‌ها را با من قبل از شروع ردیف‌هایش آغاز كرد. از استاد همایون خرم، استاد قنبری و استاد تجویدی هم بسیار شنیدم؛ آنچه نكته قابل بحث در مورد ویولن كه ساز تخصصی صباست، این است كه تا قبل از تاسیس مدرسه وزیری و صبا، ویولن به سبك كمانچه نواخته می‌شد تغییر پوزیسیون كه آن روزها بهش می‌گفتند اصلا مرسوم نبود، تكیه‌ها را به صورت تریل یا لرز می‌نواختند، جمله‌ها پیوسته كشش كم و سكوت بین جملات بی‌معنا و تكرار جملات در انقیاد و حصار ردیف و قلت نغمات ضربی یكنواخت بود. كوك بین‌المللی می لا ر سل خیلی كم استفاده می‌شد. پوزیسیون معلوم نبود فقط در مواردی از پوزیسیون اول به چهارم می‌رفتند. از سیم‌های بم خیلی كم استفاده می‌شد؛ سی كرن انگشت دوم روی سیم چهارم یا فا سری انگشت دوم روی سیم سوم خیلی به ندرت استفاده می‌شد و بیشتر از سیم‌های زیر استفاده می‌كردند. چپ كوك می لا می لا و راست كوك ر لا ر لا آن هم یك و دو پرده پایین‌تر از دیاپازون كوك می‌شد و همچنین تا قبل از صبا بیشتر از آرشه‌های كوتاه و پیوسته استفاده می‌شد. صبا با اصلاح و تدوین انواع آرشه‌ها و ساختن قطعات و گردآوری آرشه‌های استیكاتو و اسپیكاتو و به اصطلاح آرشه پرانی بر اساس سازهای مضرابی تار و سه تار، بنیاد اساسی آرشه‌كشی كه روح ویولن است را در موسیقی ایران ایجاد كرد. استفاده از پیتزیكاتو در اجرا و ساختن قطعات كه البته استاد حسین یاحقی هم در بداهه‌نوازی و ساختن چهار مضراب‌های مختلف بسیار استفاده می‌كرد. صبا با نوشتن سه دوره ردیف برای ویولن در موسیقی ایرانی اصول و تكنیك صحیح آن را بنیاد و به همه شاگردانش تفهیم كرد كه نواختن ویولن كاملا از كمانچه جداست.

ویولن به خاطر وسعت قدرت سونوریته و فضای میدانی صدا و آرشه به خاطر اینكه زیر چانه قرار می‌گیرد و مانند كمانچه روی پایه نیست كه حول محور در دستان نوازنده بچرخد، ثابت زیر چانه نوازنده به او به مراتب قدرت اجرایی زیاد می‌دهد كه در پوزیسیون‌های مختلف كار كند. آرشه ویولن بلندتر از كمانچه است و خرك آن روی چوب است مثل كمانچه روی پوست نیست كه بر اثر تغییر هوا دچار تغییر كوك شود و در نهایت صبا و حسین یاحقی هر دو دریافتند صدای صاف زنگ‌دار وسیع و تكنیك نوازندگی ویولن به مراتب كامل‌تر از كمانچه است و هر كدام یعنی ابوالحسن صبا، حسین یاحقی و رضا محجوبی سبكی نوین برای ویولن در صحنه موسیقی ایران به ارمغان آوردند. آخرین ضبط صبا و حضورش در رادیو در گلهای ١٧٢ بود كه پرویز یاحقی می‌گفت: «صبا با آرشه روی پوپیتر زد و همه را دعوت به سكوت كرد و رو به من كرد و گفت پسرم آهنگ رو خودت ساختی، خودت هم اركستر رو رهبری كن، این آخرین باری بود كه صبا را دیدم یك هفته بعد درگذشت.» بعد از آن اثر جاودان استاد مهدی خالدی به یاد صبا با صدای بنان و كلام نواب صفا در سه‌گاه در شب هفت آن بزرگ مرد موسیقی ایران از رادیو پخش شد. روح‌شان شاد و نام‌شان تا ابد ماندگار.

منبع: روزنامه اعتماد