کاستی های نظریه برخورد تمدن‌ها در گفت‌وگو با آمارتیاسن، اندیشمند هندی

1393/11/6 ۰۹:۲۸

آن هنگام که ساموئل هانتینگتون از «برخورد تمدن‌ها» سخن به میان آورد، اندیشمندانی که روی مرزهای تمدن‌ها بودند، به مخالفت با او برخاستند. آمارتیاسن، فیلسوف و اقتصاددان هندی با تکیه بر مفهوم هویت، سعی در مفصل‌بندی ایده همنشینی تمدن‌ها داشت و طی سالیان اخیر به اندیشه خود بال و پر داد. آمارتیاسن همچنین «جنگ علیه ترور»، «جهانی شدن» و منحصر کردن رادیکالیسم مذهبی به اسلام را با پرسش‌هایی جدی روبه‌رو کرد. او در ادامه مطالعات و تأملات خود گزارشی درباره خشونت، منازعه و افراط‌گرایی میان 53 عضو کشورهای مشترک‌المنافع که زمانی امپراتوری بریتانیا را شکل می‌دادند، منتشر کرد. نوشته زیر متن گفت‌وگوی اینتر پرس سرویس با آمارتیاسن درباره دیدگاه‌های اوست.

جنگ اذهان با خشونت

 ترجمه: هرمز برادران / آن هنگام که ساموئل هانتینگتون از «برخورد تمدن‌ها» سخن به میان آورد، اندیشمندانی که روی مرزهای تمدن‌ها بودند، به مخالفت با او برخاستند. آمارتیاسن، فیلسوف و اقتصاددان هندی با تکیه بر مفهوم هویت، سعی در مفصل‌بندی ایده همنشینی تمدن‌ها داشت و طی سالیان اخیر به اندیشه خود بال و پر داد. آمارتیاسن همچنین «جنگ علیه ترور»، «جهانی شدن» و منحصر کردن رادیکالیسم مذهبی به اسلام را با پرسش‌هایی جدی روبه‌رو کرد. او در ادامه مطالعات و تأملات خود گزارشی درباره خشونت، منازعه و افراط‌گرایی میان 53 عضو کشورهای مشترک‌المنافع که زمانی امپراتوری بریتانیا را شکل می‌دادند، منتشر کرد. نوشته زیر متن گفت‌وگوی اینتر پرس سرویس با آمارتیاسن درباره دیدگاه‌های اوست.

***

گزارش شما ریشه‌های منازعه را در کجا جست‌وجو می‌کند؟

به نظر من، همان گونه که آتش جنگ جهانی اول حول شکاف‌های ملیتی دامن زده شد، بسیاری از بحث‌ها و خشم و آتش‌های امروزی نیز در ارتباط با شکاف‌ها و تفاوت‌های مذهبی گسترش می‌یابد. برای فائق آمدن بر این موضوع باید به غنای روابط انسانی توجه کنیم. تا زمانی که اذهان مردم را به کار نگیریم، نمی‌توانیم راهی برای شکست خشونت و تروریسم بیابیم. با نظامیگری صرف نمی‌توان این مهم را به ثمر رساند. به کمک اقدامات نظامی هم ‌می‌توان تغییراتی ایجاد کرد اما با بهره‌گیری از ابتکارات و تعهدات مدنی و طیف وسیعی از ابزارهای مرتبط با رسانه، آموزش، فرایندهای سیاسی و یاری گرفتن از جامعه مدنی ‌می‌توان تغییرات بیشتری ایجاد کرد.

تصور غالب این است که باید بحث‌های زیادی درباره مشکلات دینی داشت. اما بسیاری دیگر این مشکل را عمدتاً و انحصاراً اسلامی می‌دانند.

تصور نمی‌کنم این یک مشکل دینی باشد. من شاهدم که دین در زندگی افراد نقشی اساسی دارد اما استفاده از اختلافات دینی به منظور دامن زدن به اختلافات فرقه‌ای و خشونت علیه پیروان سایر ادیان یک موضوع دیگر است.  گروه بسیار کوچکی هستند که از اسلام برای این اهداف استفاده می‌کنند اما به اعتقاد من، بخش بسیار بزرگی از مسلمانان از آن حمایت نمی‌کنند. در نقاط دیگری هم ‌می‌توان این نوع خشونت‌ها را دید. وقتی شورش‌های گجرات رخ داد، فرقه‌گرایان هندو از آن وضعیت استفاده کردند. به همین جهت، باور من این است که سردرگمی‌ها و سوءتفاهم‌هایی درباره نقش غنابخش دین به مثابه یکی از شاخصه‌های هویت، وجود دارد.

اما آنچه «جنگ جهانی علیه ترور» نامیده می‌شود، در واقع جنگی علیه افراط‌گرایی در جهان اسلام است.

البته «جنگ جهانی علیه ترور» برآمده از زبان و ادبیات ما نیست. ما از آن به عنوان «جنگ علیه ترور» نام می‌بریم. ما در گزارشی که تهیه کردیم، اجماع نظر داشتیم که فهم فلسفی بنیادین از «جنگ علیه ترور» بسیار محدود است و به قدر کافی اذهان را درگیر نمی‌کند. در این عبارت تنها یک نوع خاص از عامل خشونت مورد توجه قرار گرفته است. «جنگ علیه ترور» برپایه قرائتی که دنیا را درگیر برخورد تمدن‌ها، بویژه تمدن غربی و تمدن اسلامی می داند، استوار است. اما دنیا بر این مبنا تقسیم نشده است. گروهی از مردم می‌توانند در میان مردمان دیگری که شاید مسلمان، مسیحی، یهودی، هندو یا سیک باشند، در فعالیت‌های تجاری مشابه مشارکت جویند و راه‌های متعددی برای وحدت بیابند.

به این ترتیب، ایده برخورد تمدن‌ها بدرستی مطرح نشده است؟

این دیدگاه به طور کلی اشتباه است. به سه دلیل: 1) گسل‌های تمدنی برمبنای مذهب طرح و شناسایی شده است. اما ما دارای فقط هویت تمدنی یا فقط هویت دینی نیستیم. ممکن است من یک هندوی اهل هند، پاکستان یا بنگلادش باشم و از یک دولت مسلمان حرف بزنم. در این صورت، صحبت از رابطه میان تمدن هندو یا تمدن اسلامی نیست. در عین حال ممکن است دو هندی، یا دو شهروند اهل شبه قاره هند، دو شهروند آفریقای جنوبی یا دو فرد از دو کشور در حال توسعه با یکدیگر گفت‌وگو کنند. از این رو، اشتراکات زیادی میان افراد هویدا می‌شود. لذا تفاوت‌های تمدنی یک روش بی‌بنیه برای تفاهم میان نوع بشر است. در حقیقت، طبقه‌بندی مردمان سراسر دنیا براساس تمدن یک روش ناقص و عامل سوءتفاهم درباره مردمان است.2) فرهنگ‌ها درحالی که رشد می‌کنند ارتباطات مستحکمی با یکدیگر می‌سازند. غذای انگلیسی عمیقاً متأثر از آشپزی هندی است. همچنین، ریاضیات و علوم و معماری میان مناطق گوناگون درحال تبادل و تغییر است. ادبیات نیز همین‌گونه است. بنابراین، تمدن به جعبه‌های کوچک جدا از هم مبدل نشده است. 3) اشتباه بعدی این است که تصور شود تمدن‌ها باید به نحوی با یکدیگر شاخ به شاخ شوند. علاوه‌بر تفاوت‌های تمدنی تفاوت‌های دیگری نیز هست. مثلاً تفاوت جنسیتی.  از این‌رو، برخورد تمدن‌ها نه تنها به اشتباه طرح شده بلکه امروز ضایعات و زیان‌های بسیار بزرگی را سبب شده است.

در این میان جهانی شدن به چه چیزی مربوط می‌شود؟ غرب، کالا، مردم یا ایده‌ها؟

بستگی به این دارد که از جهانی شدن چه منظوری داشته باشید، جهانی شدن ایده‌ها یکی از مهمترین روش‌هایی است که پیشرفت بشری را محقق ساخته است. انسان‌ها تکنیک‌های علمی را از جایی و تکنیک‌های ریاضی را از جایی دیگر آموخته‌اند. درحال حاضر، جهان غیرغربی چیزهای زیادی از پیشرفت علوم در غرب آموخته است، از سوی دیگری در دوره رنسانس و بعد در دوره روشنگری، علوم چینی‌ها کمک زیادی به افزایش درک اروپایی‌ها کرد. دانش ریاضی اعراب و هندی‌ها در قرون یازده، دوازده و سیزده کمک زیادی به پیشرفت ریاضیات کرد. همچنین، زمانی که اعراب بسیار قدرتمند بودند میراث عربی کمک زیادی به تعاملات و گفت‌وگوهای مردمان کرد.آنگاه که در قرون وسطی تعلیمات و اندیشه‌های ارسطو و افلاطون ممنوع شد تنها از طریق ترجمه عربی کتاب‌ها بود که ارسطو و افلاطون از نابودی رهایی یافتند. سپس، کتاب‌های آنها دوباره به لاتین ترجمه شد تا بخشی از تمدن غربی احیا شود. بنابراین، جهانی شدن ایده‌ها بسیار سازنده است.جهانی شدن اقتصاد هم می‌تواند مفید باشد، اما مسأله این است که نباید با آن مخالفت ورزید. همچنین باید جوامع گوناگون و بخش‌های مختلف دنیا از آن سود ببینند. البته نباید این سود نابرابر باشد و عمدتاً نصیب افراد یا مردمان خاص شود. سهیم کردن دیگران و مقابله با نابرابری همان چیزی است که در پی آن هستیم. به نظر من جهانی شدن متعلق به کسی نیست بلکه از آن همگان است.

منبع: Inter Press Service

روزنامه ایران