1403/1/27 ۱۲:۰۷
شواهد تاریخی نشان می‌دهد که هنر و به‌ویژه موسیقی به دلیل جذابیت‌های خود در انتقال مفاهیم، همیشه مورد توجه خاص قرار گرفته است؛ چنانکه در برگزاری مراسم آیینی و مذهبی نیز از آن استفاده می‌شود. در حقیقت میراث آیینی ایران زمین، مهمترین و شاخص‌ترین بخش شکل‌دهنده به موسیقی سنتی محسوب می‌شود و متاسفانه با فراموشی برخی مراسم و آیین‌ها نقش و کاربرد خود را از دست داده و به بوته فراموشی سپرده شده است.
از آنجایی که بررسی موسیقی آیینی هر قوم و ملتی در شناخت بهتر فرهنگ آن قوم مؤثر است، اهمیت مستندسازی و پژوهش‌های علمی، دقیق و جامع در این حوزه در شرایط کنونی بسیار ضروری به نظر می‌رسد زیرا گسترش شهرها، مهاجرت، رشد و گسترش فناوری، دسترسی به اطلاعات، بالا رفتن سطح دانش و آگاهی اجتماعی و بسیاری از موارد دیگر سبب کمرنگ شدن بسیاری از مراسم سنتی و آیینی شده است.
یکی از میراث آیینی در حوزه موسیقی، نقاره‌نوازی است که قدمتی چند صد ساله دارد و همچنان شاهد اجرای این سنت آیینی در حرم رضوی هستیم؛ آیینی که امروزه معرف اعتبار و عظمت بارگاه مطهر رضوی محسوب می‌شود.
نقاره‌نوازی
نقاره‌نوازی از آیین‌های کهن و باشکوه در حرم مطهر رضوی است که بر اساس سنت دیرینه همه روزه قبل از طلوع و غروب آفتاب همچنین در اعیاد و جشن‌های ملی و مذهبی انجام می‌شود. نقاره‌خانه آستان قدس رضوی دیرپاترین نقاره‌خانه مذهبی در ایران است و با توجه به جایگاهی که در میان زائران و مجاوران این امام رئوف از گذشته تا به امروز داشته است، شناخت و بررسی تاریخ آن اهمیت دوچندان دارد.
در این بین اسناد ارزشمندی از امور اداری نقاره‌خانه در مجموعه اسناد مدیریت امور اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی وجود دارد که بخشی از نکات ناگفته در مورد نقاره‌خانه را روشن می‌سازد.
تاریخچه نقاره‌نوازی
استفاده ایرانیان از انواع ابتکارات هنری در جنبه‌های مختلف زندگی در طول تاریخ حیات این سرزمین روشن و مشهود بوده است. در این بین تعهد و پایبندی آنان به مذهب باعث شد که از این ابتکارات هنری برای بیان یا برگزاری باشکوه‌تر مناسک و آیین‌های عبادی استفاده کنند. از این منظر استفاده از موسیقی نیز قابل مشاهده است و گاه به تنهایی خود به زبان مذهبی تبدیل شده است. این موسیقی مذهبی یا در قالب ذکرخوانی یا به شکل استفاده از سازهایی خاص جلوه‌گر شده است. در این میان نقاره‌نوازی و به تعبیری دیگر نوبت‌نوازی، جلوه دیگری از موسیقی مذهبی ارائه کرده است. این رسم که به روزگاران گذشته بازمی‌گردد به‌گونه‌ای خاص با وقایع و آداب و رسوم هر منطقه پیوند برقرار کرده است. اعلام طلوع و غروب آفتاب آغاز نوروز، جنگ‌ها و غیره از مواردی هستند که با نقاره‌نوازی انجام شده است و به تدریج با نواختن آن در بارگاه منور رضوی به رسمی غیر قابل تغییر در حرم امام رضا (ع) تبدل شد و بّعد دینی به خود گرفت.
مراسم نقاره‌نوازی یادآور سنتی دیرینه است که طی اعصار گذشته به نمادی احترام‌آمیز در بیان عظمت و شکوه حرم امام رضا (ع) تبدیل شده است. تحقیقات مقدماتی، آغاز نقاره‌نوازی در حرم رضوی را به دوره تیموریان می‌رساند، ولی روند شکل‌گیری تشکیلات منسجم و قاعده‌مند آن از دوره صفویه شروع شده و تا به امروز ادامه یافته است.
نقاره‌خانه
نقاره‌خانه متشکل از دو کلمه «نقاره» و «خانه» است و به محلی اطلاق می‌شود که در آن نقاره می‌نوازند. در فرهنگ‌های مختلف تعاریف کم و بیش یکسانی برای آن ارائه شده است. در فرهنگ عمید آمده است: «جایی که طبل و کوس و کرنا بنوازند؛ محل مخصوصی بر فراز سردرهای بلند که در آنجا هنگام اذان شام و سحر به مناسبت اجرای مراسم و تشریفات طبل و سرنا بزنند».
به نقاره‌خانه «نوبت‌خانه» هم می‌گفتند و به نوازنده‌های نقاره «نوبت‌نواز» و «نوبت زن» نیز نسبت داده شده است. حتی نقاره را نیز نوبت می‌خواندند به معنی «طبل بسیار بزرگی که در ساعات معین از شبانه‌روز می‌نواختند»، شاید به این دلیل که نقاره را در اوقات معین و نوبت‌های متعدد می‌نواختند. برخی نیز نقاره را جمع واژه عربی «نقر» به معنی کوبیدن و کوفتن زدن ضربه و حتی دمیدن دانسته‌اند که از زبان عربی وارد زبان فارسی شده است. در مجموع می‌توان نقاره‌خانه را جایی دانست که در اوقات مشخص، به ویژه هنگام طلوع و غروب خورشید، سازهایی چون نقاره، کوس، کرنا و به‌طور کلی سازهای کوبه‌ای و بادی در آن نواخته می‌شود.
سازها
آنگونه که در منابع ذکر شده است و در تصاویر به جای مانده نیز دیده می‌شود، به‌طورکلی سازهای نقاره‌چیان شامل سازهای بادی انواع طبل و گاه، سنج بوده است. البته این سازها بر حسب شرایط و دوره تاریخی کم و زیاد شده و برای نمونه تعداد سازهای دوره افشاری بسیار بیشتر از سایر دوره‌ها بوده است.
نمونه ساز مورد استفاده در نقاره‌خانه آستان قدس رضوی
کرنا، بزرگترین ساز بادی مورد استفاده در نقاره‌نوازی است، البته قدمت استفاده از کرنا به ایران باستان می‌رسد و در سال ۱۳۳۶ خورشیدی (۱۹۵۷) از قبر داریوش سوم شیپوری بسیار شبیه به کرناهای امروزی پیدا شد. طول این نمونه منحصر به فرد ۱۲۰، قطر دهانه خروجی‌اش ۵۰ و قطر دهانه ورودی آن پنج سانتی‌متر است و در موزه تخت جمشید استان فارس نگهداری می‌شود و به «کرنای هخامنشی» شهرت دارد.
کرنا صدایی بم دارد و چون سوراخی بر آن تعبیه نشده با انگشتان نواخته نمی‌شود؛ بنابراین فقط برای دم‌زدن است در تاجیکستان و ازبکستان نیز به این ساز کرنا می‌گویند و با شکل تقریبی کرنای خراسان که در مراسم، به ویژه عید نوروز، از آن استفاده می‌شود، سازگار است. ساختمان این ساز از یک استوانه فلزی به درازای ۷۰ سانتی‌متر تا 7متر تشکیل شده که در نواحی گوناگون جنس و اندازه آن متفاوت است.
در خراسان استوانه کرنا خمیدگی ندارد و از چهار بخش دمیدن، بخش بدنه طویل، بخش بدنه کوتاه، بخش نفیر یا دهانه تشکیل شده است. هم اکنون در نقاره‌خانه آستان قدس از کرناهایی با همین مشخصات و البته از جنس مس زرد استفاده می‌کنند.
به تدریج استفاده از کرنا به اصلی‌ترین جزء نقاره‌نوازی تبدیل شد، چنانکه در دوره قاجار نقاره‌خانه را گاه، کرناخانه می‌نامیدند و بخش عمده‌ای از هزینه تعمیر و خرید «اسباب نقاره‌خانه» در این دوره به خرید یا ساخت کرنا و تعمیر آن اختصاص یافته است.
هم اکنون در موزه آستان قدس رضوی چند کرنای قدیمی از جنس برنج موجود است که احتمالا مربوط به سال ۱۳۱۴ و تعطیلی نقاره‌خانه و تحویل اسباب و ادوات نقاره‌خانه به خزانه می‌باشد که طی آن ۶ عدد کرنای سالم و چهار عدد کرنای اسقاط تحویل خزانه شد.
اکنون کرناهای مورد استفاده در نقاره‌خانه آستان قدس، در مشهد ساخته می‌شوند و طول آن حدود ۱۳۰ سانتی‌متر است و ۱۰ عدد از آن همواره در انبار نقاره‌خانه وجود دارد.
نواختن کرنا در نقاره‌خانه آستان قدس رضوی بسیار مهم بوده و به تمرین و مهارت زیاد نیاز دارد، به همین جهت برای رعایت ریتم آن در آغاز یک نفر به صورت انفرادی به کرنانوازی می‌پردازد و بقیه به تبعیت او می‌نوازند. به کسی که اولین بار در نقاره‌نوازی کرنا می‌زند «سرنواز» گفته می‌شود.
رنا یا سورنا، سازی بادی به شکل استوانه است که معمولا از جنس چوب ساخته می‌شود و چندین سوراخ دارد. بر اساس اسناد موجود تنها یک بار به وجود سورنا به‌عنوان یکی از اسباب نقاره‌خانه اشاره شده است. این سند مربوط به دوره افشاریه و سال ۱۱۶۰ هجری قمری است البته با توجه به عدم اشاره اسناد در مورد نواختن سازها، زمان استفاده از آن مشخص نیست ولی با نظر به کاربرد امروزی سورنا، شاید بتوان گفت که از آن در مراسم مربوط به اعیاد استفاده شده است.
سازهای ضربی، کوس، نقاره، گورگه، طبل، کوس به معنی فرو کوفتن است و در زبان فارسی به صورت مصدر هم به کار برده شده است. کوستن به معنی کوفتن و زدن است. در کتاب‌های لغت آن را به‌طور اجمال به دهل و طبل و نقاره بزرگ تعریف کرده اند ولی تفاوتش با دیگر سازهای ضربی این بود که بدنه آن به شکل کاسه یا نیم کاسه بوده است. کوس بزرگترین ساز از خانواده آلات موسیقی کوبه‌ای است که پوست در ساختمان آن به کار رفته است. این ساز از کاسه ی بزرگ از جنس روی و مس تشکیل می‌شود که بر دهانه آن پوست خام گاومیش یا گاو می‌کشیده‌اند، البته در کتاب فرهنگ سازها سازنده کوس را با نقاره یکی می‌دانند.
نقاره، ساز ضربی به صورت طبل دوتایی که سطح یکی از دیگری کوچکتر است و هر دو به دست یک نوازنده با دو چوب نواخته می‌شود؛ کاسه بزرگتر صدای «بم» و کاسه کوچک صدای زیر می‌دهد، کاسه‌های نقاره را از مس یا سفال درست می‌کنند و روی آن پوست گاو و یا گوسفند می‌کشند برای نواختن این ساز معمولا آن را روی پایه‌ای مخصوص سوار می‌کنند.
وظایف نقاره‌خانه
وظیفه نقاره‌خانه در دوره‌های مختلف متفاوت بوده است اما در مجموع می‌توان آن را در چند قسمت تقسیم کرد:
اعلان ساعت طلوع و غروب خورشید
همانگونه که پیش از این ذکر شد، اصلی‌ترین دلیل نقاره‌نوازی اعلام ساعات طلوع و غروب خورشید بوده است. متأسفانه در اسناد دوره صفویه، افشاریه و قاجاریه اشاره‌ای به زمان نقاره‌نوازی به جز ایام ماه رمضان نشده است. البته برخی منابع قاجاری اشارات مختصری در این باب دارند اما به نظر می‌آید رسم نوبت‌نوازی که هم اکنون رایج است به‌عنوان شیوه‌ای ثابت نسل به نسل از گذشته تا به امروز ادامه یافته است. امروزه به جز ایام سوگواری همچنین در ماه‌های محرم و صفر که نقاره‌نوازی کاملاً تعطیل است، روزی ۲ مرتبه پیش از طلوع و غروب آفتاب به مدت ۲۰ دقیقه نقاره نواخته می‌شود.
نقاره‌نوازی در سحرهای ماه رمضان نیز سنتی دیرینه است که به رغم صراحت اسناد با توجه به شواهد موجود سابقه آن را می‌توان به دوره صفویه رساند. در واقع با توجه به هزینه‌های صورت گرفته برای روشنایی نقاره‌خانه که تنها در ماه رمضان در اسناد دیده می‌شود، می‌توان نتیجه گرفت که نقاره‌چیان در شب‌ها و سحرهای ماه رمضان مشغول کار بوده‌اند. در دوره افشاریه نیز این رسم ادامه یافت ولی جزئیات آن بر ما پوشیده است و در دوره قاجاریه به‌طور رسمی نقاره‌خانه برنامه‌های ویژه‌ای به مناسبت ماه رمضان بر عهده داشت.
گرامیداشت اعیاد و جشن‌ها
نقاره‌نوازی در روزهای جشن و اعیاد یکی از وظایف نقاره‌چیان است. در جشن‌ها و اعیادی نظیر عید غدیر، عید قربان عید فطر، میلاد پیامبر(ص)، میلاد حضرت علی (ع)، میلاد امام حسین (ع)، میلاد امام زمان و به خصوص تولد امام رضا (ع) نقاره نواخته می‌شد.
پیام‌رسانی
نقاره‌نوازی به رساندن پیام‌های گوناگون اشاره دارد. نقاره‌چیان معمولا در زمان‌های مشخصی سازهای خود را به صدا در می‌آوردند، در اوقات غیر معمولی که اقدام به این کار می‌کردند، نشان از رویدادهای خاصی بود. هنگام شفای بیماران در حرم امام رضا (ع) از دیگر اوقاتی است که دست کم از دوره قاجار به مناسبت آن نقاره‌نوازی انجام شده است.
شیوه و ذکر نقاره‌نوازی
به دلیل فقدان مدارک مستند مشخص نیست آهنگی که نقاره‌چیان در گذشته در نقاره‌خانه آستان قدس می‌نواختند به چه صورت بوده اما مسلم است به مرور زمان ریتم مشخصی یافته که نسل به نسل منتقل شده است. امروزه نقاره‌چیان برای آغاز مراسم نقاره‌نوازی در ۲ صف قرار می‌گیرند.
طبل‌نوازان در سمت راست نقاره‌خانه و بر روی صندلی می‌نشینند و طبل‌ها را روی پایه‌های فلزی قرار می‌دهند. کرنانوازان نیز در سمت چپ نقاره‌خانه می‌ایستند. آنگاه سرنواز ابتدا و با آهنگ سلطان دنیا و عقبی، علی بن موسی الرضا(ع) می‌نوازد. در ادامه بقیه کرنانوازان، معروف به پس‌نواز، با کرنا هماهنگ پاسخ می‌دهند، امام رضا (دو مرتبه)، مجدداً سرنواز با کرنا به طرف گنبد اشاره می‌کند و می‌دمد امام رضا (سه مرتبه) و پس‌نوازان جواب می‌دهند؛ غریب رضا (دو مرتبه).
در دست دوم سرنواز می‌دمد: مولی، مولی، مولی، علی بن موسی الرضا (ع)، پس نوازان پاسخ می‌دهند، رضاجان (سه مرتبه) و سرنواز سر کرنا را به طرف گنبد طلا می‌گیرد و ذکر می‌گوید: یا امام غریب یا امام رضا (ع)، پس‌نوازان جواب می‌دهند رضا جان (سه مرتبه).
در دست سوم سرنواز می‌دمد: دوره دوران امام رضاست، دادرس بیچارگان. پس‌نوازان جواب می‌دهند، ای دادرس درماندگان و زمانی که پس‌نوازان می‌خواهند کرنا خود را کنار بگذارند. سرنواز می‌گوید: دادرس و طبال‌ها با شدت بیشتر بر طبل‌ها می‌کوبند. باید توجه داشت طبل‌ها ذکری ندارند و فقط به‌عنوان هم‌نوازی از شروع تا خاتمه با کرناها همراهی می‌کنند.
امروزه نقاره را ۲ دفعه در روز می‌زنند و هر دفعه به مدت ۲۰ دقیقه یکی قبل از طلوع آفتاب تا هنگام طلوع خورشید و دیگری قبل از غروب آفتاب تا هنگام غروب آن، که به آن خدمت معمولی می‌گویند در اعیاد مذهبی نیز ۲ دفعه نقاره نواخته می‌شود؛ یک بار شب قبل از آن و بار دیگر در روز عید.
در ماه رمضان به جز ایام شهادت امام علی (ع) و شب‌های قدر، نقاره‌خانه ۲ نوبت در سحر به صدا در می‌آید که به آن نقاره سحر می‌گویند؛ یک مرتبه حدود ۲ و نیم ساعت مانده به اذان صبح و بار دیگر یک ربع مانده به طلوع آفتاب نواخته می‌شود. نقاره غروب را نیز یک ربع مانده به غروب آفتاب به مدت نیم ساعت می‌نوازند. در عید نوروز هنگام تحویل سال نقاره می‌زنند و این نقاره را نقاره عید می‌نامند. در ایام سوگواری و شهادت ائمه (ع) و در ماه‌های محرم و صفر مانند گذشته نقاره‌نوازی انجام نمی‌شود.
مکان نقاره‌خانه
در سال ۱۳۳۷ نایب التولیه وقت آستان قدس، سید فخرالدین شادمان دستور ساخت نقاره‌خانه جدیدی را صادر کرد و به منظور انجام این کار ابتدا ساختمان قدیم تخریب و طاق سردر تعمیر اساسی شد در این زمان به‌طور موقت ابتدا چندی بر بالای سردر با ایجاد داربستی به مدت سه سال بر بالای ایوان عباسی نقاره نواخته می‌شد.
با تغییر نایب التولیه مدتی کار احداث بنای جدید متوقف شد، اما سرانجام در زمان محمد مهران، نایب التولیه جدید عملیات ساختمانی آن به پایان رسید، ساختمان جدید واقع بر بالای ایوان شرقی صحن انقلاب در ۲ طبقه ساخته شد، طبقه اول برای انبار و گذاشتن وسایل نقاره‌زنی و طبقه دوم به منظور استقرار نقاره‌زنان در نظر گرفته شد که با پلکان آهنی از طبقه اول به آنجا رفت‌وآمد می‌کنند. ارتفاع این ۲ طبقه ۹.۵ متر و قاعده آن ۶.۱۸ در ۳۰ متر است.
در نمای خارجی بر لبه سقف سه ردیف مقرنس از کاشی معرق و بر بالای آن در لبه بام کنگره‌ای معرق به رنگ فیروزه‌ای دور تا دور آن دیده می‌شود. نمای بیرونی نقاره‌خانه با کمک طاق‌نماهای زیبا و با خوانچه‌بندی به وسیله کاشی معرق تزیین شده است. ساختمان مذکور تحت نظارت مهندس بیوک قهرمانی و به معماری حاج احمد بیوکی ساخته شد. تنظیم مقرنس‌ها و سایر امور ساختمانی نیز بر عهده حاج صادق رأفتی و طرح کاشی‌های معرف به قلم محمد حسن رضوانی بوده است. این ساختمان تاکنون چند بار مرمت جزنی شده است ولی همچنان با استحکام و به‌عنوان جایگاه نواختن نقاره روزانه چشم هر زائری را به سمت خود جلب می‌کند.
علت دقیق نقاره‌نوازی در حرم امام رضا (ع) مشخص نیست در توضیح این موضوع دیدگاه‌های گوناگونی ارائه شده است؛ داشتن عنوان ولایتعهدی برای امام رضا (ع) و جایگاه سیاسی ایشان؛ لزوم پاسداشت حرم رضوی در طول دوره‌های مختلف به وسیله نیروهای نظامی و استفاده آنان از نقاره‌خانه بزرگداشت بارگاه امام رضا؛ لزوم نوبت‌نوازی و یادآوری اوقات شرعی با توجه به جایگاه مذهبی حرم رضوی ازجمله دلایلی می باشد که در این خصوص بیان شده است.
آیین نقاره‌نوازی در حرم رضوی به‌عنوان سنتی چند صد ساله، در این بارگاه مقدس همه روزه در هنگام طلوع و غروب خورشید نواخته می‌شود. در خصوص آغاز نقاره‌نوازی در حرم رضوی به دلیل سکوت منابع و فقدان اسناد نمی‌توان تاریخ دقیقی تعیین کرد و به نظر می‌رسد با افزایش اعتبار مذهبی بارگاه مطهر امام رضا (ع)، وجود نقاره‌خانه به خصوص برای نوبت‌نوازی در این مکان مقدس ضروری بوده است. نکته جالب توجه نذر برخی سازها به نقاره‌خانه به ویژه از سوی شیعیان هند است. موضوعی که گویای جایگاه ویژه نقاره‌خانه حتی برای زائران غیر ایرانی است.
برگرفته از کتاب «تاریخ نقاره‌خانه رضوی»؛ نویسنده، زهرا فاطمی مقدم
منبع: ایسنا
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید